اصحاب اجماع (قسمت دوم)

در نوبت اوّل، شش تن از اصحاب اجماع (زراره، محمد بن مسلم، فضیل بن یسار، یزید بن معاویه عجلی، ابو بصیر، معروف بن خربوذ) معرفی شدند؛ اینک اصحاب دیگر:

جمیل بن درّاج کوفی (زنده قبل از 203ه.ق)

ابو علی/ابو محمّد نخعی،1 از راویان و محدّثان شیعه است که از اصحاب اجماع بلکه افقه اصحاب امام صادق(ع) به شمار آمده است.2 وی از یاران امام موسی کاظم(ع) نیز بوده است.3
صاحب «معجم رجال الحدیث»، روایاتی را که وی از معصوم (امامان باقر، صادق، موسی، رضا علیهم السلام ) نقل کرده است، به 239 مورد می رساند.4
وی از کسانی چون: ابوبصیر، ابان بن تغلب، زراره، محمد بن مسلم، فضیل بن یسار و… روایت می کند و راویان او نیز بسیارند؛ محدّثانی چون: ابن ابی عمیر، حسن بن محبوب، صالح بن عقبه، ابو مالک حضرمی، صفوان بن یحیی، حمّاد بن عثمان و….5
وی، دانشمند فروتنی بوده است. این حقیقت، از گفتگوی ابن ابی عمیر با او معلوم می گردد. ابن ابی عمیر می گوید:
به جمیل گفتم: محضر درس تو چه باشکوه برقرار است! گفت: آری؛ به خدا سوگند، ما نزد زرارة بن اعین، جز به منزله کودکان مکتبی که اطراف معلّمشان باشند، نبودیم.6
جمیل، در میدان عبادت و تقوا نیز مقامی منیع داشته و سجده های طولانی او زبانزد خاص و عام بوده7 و در علوم زمان خود، تبحّر و نزد محدّثان، منزلتی رفیع داشته است.وی با اینکه از نظر مالی وضع چندان خوبی نداشت، از همکاری با جائران سخت پرهیز می کرد.
ابن درّاج، «اصل»ی داشته که گروه بسیاری آن را روایت کرده اند8 و نیز کتابی را با همکاری محمد بن حمران تألیف کرده که حسن بن علیّ بن بنت الیاس آن را روایت کرده است.9 کتاب دیگری را هم با مشارکت مرازم بن حکیم تدوین کرده که حسین بن عبیداللّه آن را روایت کرده است.10
ایشان، در پایان عمر با برکت خود، نابینا شد و در زمان حضرت رضا(ع) رحلت کرد11 و در طارمیه، کنار دجله، مدفون شد.12

جمیل در کلام راوی شناسان
نجاشی او را این گونه ستوده است:
شیخنا و وجه الطائفة، ثقة، روی عن أبی عبداللّه وأبی الحسن علیهما السلام.13
شیخ طوسی، درباره وی می گوید:
له أصل و هو ثقة.14
کشّی، او را از اصحاب اجماع دانسته و روایاتی در مدح و منزلت والا و وثاقتش نقل کرده است15 و از ثعلبة بن میمون (ابواسحاق فقیه) نقل می کند که او فقاهت جمیل بن درّاج را بر عبداللّه بن مسکان، عبداللّه بن بکیر، حمّاد بن عیسی، حمّاد بن عثمان وابان بن عثمان، ترجیح می دهد.16
در «الفائق» آمده است:
… من ثقات محدّثی و فقهاء ووجوه الامامیة وله کتاب.17
محدّث قمی درباره او گفته است:
ثقه جلیل القدر ووجه الطائفه، از اصحاب حضرت صادق(ع) و موسی(ع) و از اصحاب اجماع است.18

أبان بن عثمان احمر بجلیّ19

فقیه، ادیب، نسّابه و مورخی آشنا به اخبار شعرا و ایّام عرب و از اصحاب و شاگردان امامان صادق و کاظم علیهما السلام بوده و از آن دو امام همام، روایت نقل می کند.20
کشّی، او را فقیه و از اصحاب اجماع می داند.21
محمد بن ابی عمیر می گوید: ابان از همه انسانها بیشتر حافظ حدیث بوده است.22
حافظه این محقق، چنان قوی بوده است که برای حفظ هر کتابی، یک بار مطالعه آن برایش کافی بوده و پس از آن، کلّ کتاب را بدون یک حرف پس و پیش، تکرار می کرده است.
شماری از مشایخ او عبارت انداز: زرارة بن اعین، اسحاق بن عمّار، ابان بن تغلب، معاویة بن عمّار، ابوبصیر، فضیل بن یسار، بشیر نبّال، زید شحّام، صفوان بن مهران جمّال و محمد بن مسلم.
بزرگانی چون: ابن ابی عمیر و بزنطی، و از بصریان: ابو عبیدة معمّر بن مثنّی، ابوعبداللّه بن مثنّی و ابو عبداللّه محمد بن سلاّم عجمی نیز از او اخذ روایت کرده اند.
افزون بر روایات بسیار و پراکنده ابان بن عثمان در کتب حدیث امامیه، آثاری را نیز از وی نام می برند که از این قرارند: المبتدأ، المبعث، المغازی، الوفاة، السقیفة والردّة. وی این شش کتاب را در یک جلد گرد آورده ؛ 23 ولی متأسفانه جملگی از میان رفته است.
اخیرا پراکنده های کتاب های: المبعث، المغازی، الوفاة، السقیفة والردّة، به کوشش آقای رسول جعفریان، از نصوص مختلف استخراج و توسط دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم منتشر شده است.

نسبتی ناروا

برخی چون ابن فضّال فطحی مذهب، نسبت ناروایی به این راوی داده24 و او را از ناووسیه25 دانسته اند. این اتهام ، برای نخستین بار در کتاب «رجال الکشی» مطرح گردید26 و از آنجا به برخی از کتاب ها راه یافت؛ اما با مراجعه به مجامع روایی، درمی یابیم که او از امام موسی بن جعفر(ع) روایت نقل کرده و نیز روایاتی نقل می کند که امامان معصوم را دوازده تن معرفی کرده است27 و این با ناووسی بودن او سازگاری ندارد. بنابراین، همان گونه که در پاره ای از نقلها از جمله نسخه ای از «رجال الکشی» که در اختیار محقق اردبیلی بوده28 آمده و مقرون به صحّت هم هست، به جای «ناووسیه»، «قادسیه» صحیح است و همین تبدیل، منشأ چنین نسبت ناصوابی شده است. با توجه به احتمالی که بعضی محققان درباره مخلوط بودن نسخ کشّی داده اند، احتمال صحت نسخه بدلها، صحیح به نظر می رسد؛ خصوصا که خود کشّی، ابان را در شمار اصحاب اجماع ذکر کرده است.29

علامه سید محسن امین نیز به استناد اقوال بزرگان و اجماع منقول و مقبول القول بودن او نزد فقهای شیعه، این نسبت (ناووسی مذهب بودن ابان) را رد نموده است.30

علامه حلی نیز در کتاب خود، کلماتی در حقّ او دارد که با هم ناسازگارند؛31 زیرا گاهی او را فطحی32، و گاهی واقفی،33 و گاهی ناووسی قلمداد کرده است؛ در حالی که این فرمایش، هیچ گونه دلیل و برهانی ندارد و نجاشی و شیخ، به این اتهام، اشاره نکرده اند و شاید ایشان (علامه) به هنگام نوشتن مطالبی درباره گرایش مذهبی ابان، به حافظه خود اتکا کرده و چون در ذهن ایشان این بوده که او مذهب ناووسی داشته، به جاوی ناووسی، وی را واقفی و یا فطحی معرفی کرده است.

در تاریخ وفات ابان بن عثمان اختلاف است؛ ظاهرا در حدود سال 200قمری از دنیا رفته است.34

عبداللّه بن بکیر بن اعین شیبانی

ایشان، یکی از ستارگان درخشان خاندان عریق و اصیل «آل اعین» است35 که به فقه و وثاقتش اعتراف شده و او را از اصحاب اجماع می دانند.36وی، فطحی مذهب است؛ اما در وثاقت او تردیدی نشده است.37

علامه حلّی می گوید:
من به روایت های او (عبداللّه بن بکیر) اعتماد می کنم؛ اگرچه فاسد المذهب است.38

شیخ الطائفه می نویسد:
طائفه شیعه به اخبار فطحی ها، مثل عبداللّه بن بکیر و… عمل کرده اند.39

البته گفتنی است که برخی از فقها، چون شهید ثانی40 و محقّق حلّی،41 روایت های او را به دلیل فطحی بودن وی نپذیرفته اند.

عبداللّه بن بکیر بن اعین، کثیر الحدیث وکثیر الروایه بوده است.42 شیخ طوسی و نجاشی برای او کتابی ذکر کرده اند؛43 و نیز ابن ندیم می نویسد که وی کتابی در اصول داشته است.44 ابن عقده، مسند عبداللّه بن بکیر را نوشته است.45 شیخ مفید، او را از فقهای بزرگی می داند که حلال و حرام الهی و فتاوا و احکام از آنها اخذ می شود و موردی برای طعن و ذمّشان نیست.46

مشایخ وی، بزرگانی هستند چون: پدرش (بکیر بن اعین)، عمویش (زرارة بن اعین)، حمزة بن حمران، حمران بن اعین، عبید بن زرارة، حفص بن ابی عیسی؛47 و جمع کثیری نیز از وی روایت می کنند که از آن جمله اند:ابن ابی عمیر، صفوان بن یحیی،حسن بن محبوب، علی بن اسباط، حسن بن فضال، فضالة بن ایوب، عبداللّه بن مغیرة، جعفر بن بشیر، عباس بن عامر، علی بن رئاب، علاء بن رزین، عبدالرحمان بن ابی نجران، عبداللّه بن جبلة، عبداللّه بن حمّاد انصاری، مروان بن مسلم، موسی بن قاسم، نصر بن سوید صیرفی، زیاد بن مروان قندی و….48

عبداللّه، سه پسر به نامهای حسّان (محمد)، حسن و علی داشت که در زمره عالمان بوده اند.49

عبداللّه بن مسکان

ابو محمد عبداللّه بن مسکان از راویان بزرگ و محدّثان عالی قدر و مورد وثوق و از اجلّه اصحاب حضرت صادق و امام موسی بن جعفر(ع) است.50 با اینکه وی از راویان پرکار امام صادق(ع) است، مع هذا از امام صادق(ع) به طور مستقیم، جز بیست روایت نقل نکرده است و بیشتر احادیث را از طریق اصحاب و یاران امام صادق(ع) نقل می کند. در علّت این امر نوشته اند که او از ترس آنکه نتواند حقّ احترام آن حضرت را به جا آورد، شخصا به خدمت حضرتش نمی رسید؛ بلکه سؤالات مردم را از طریق دوستان خود به خدمت حضرت می فرستاد تا پاسخ بگیرند و پس از مراجعت یاران خود، احادیث آنان را اخذ و یادداشت می نمود.51

راوی شناس معروف، نجاشی، او را ثقه و عین معرفی کرده است.52 علامه حلّی نیز او را به همین نحو ستوده است. 53 شیخ مفید در «رساله عددیه» خود، ایشان را از فقهای اصحاب صادقین(ع) و رؤسای شیعه که صاحب فتوا در احکام الهی هستند، معرفی کرده و افزوده که موردی برای ظن و ذمّ او وجود ندارد.54

محدّث قمی درباره وی می نویسد:

از اصحاب جلیل القدر حضرت امام صادق(ع) به شمار می رفت. وی یکی از آن اشخاصی محسوب می شود که گروه شیعه بر تصحیح آنچه که از او روایت شده باشد، اجماع و اتفاق دارند.55

نام شریفش در 1252 مورد از اسناد روایات واقع شده است و راویان بسیاری از او اخذ حدیث کرده اند، از جمله: محمد بن ابی عمیر، صفوان بن یحیی و محمد بن سنان.56

ابن مسکان، نگاشته های چندی داشته، از جمله کتابی در «امامت» و کتابی در «حلال وحرام».57

وی تا قبل از سال 203قمری، در قید حیات بوده است.58

حمّاد بن عیسی بن عبیده کوفی بصری

ابو محمّد جهنیّ، از اصحاب امامان صادق، کاظم، رضا و جواد(ع) است، اما به تصدیق علمای رجال، او از این بزرگواران جز در مواردی محدود، نقل روایت ندارد. در این مورد، نجاشی می نویسد:

از حمّاد، روایتی از امام رضا و امام جواد(ع) به ثبت نرسیده است.59

در مورد امام صادق(ع) نیز با آنکه حمّاد معاصر آن حضرت بوده، ولی بیشتر روایات خود را با واسطه عبداللّه بن مغیره و عبداللّه بن سنان از آن بزرگوار نقل کرده است.60

حمّاد خود می گوید:
من و عبّاد بن صهیب بصری، دویست حدیث از ابو عبداللّه صادق(ع) شنیدیم. عبّاد همه را به خاطر سپرد و برای دیگران بازگو می کرد؛ امّا من تنها هفتاد حدیث را به خاطر سپردم؛ لکن بعدها نسبت به پنجاه حدیث آن دچار تردید و شک شدم و هم اینک به نقل بیست حدیث که به صحّت آن از امام صادق(ع) اطمینان دارم، بسنده می کنم.61

بنابراین، ایشان در نقل روایت و انتساب آن به اهل بیت پیامبر(ص) بسیار محتاط و دقیق بوده است. اخیرا یکی از معاصران بر صحیحه بیانیه حمّاد که در بحث نماز معروف است، مناقشه ای وارد کرده62 که بزرگانی چون استاد جعفر سبحانی و استاد غلامرضا عرفانیان به آن پاسخ داده اند.63

گویند امام موسی بن جعفر(ع) در حقّ حمّاد دعا کرد و به برکت آن، وی پنجاه سفر حج به جا آورد.64 شیخ طوسی، حمّاد را ثقه می داند و سه کتاب (النوادر، الزکاة، الصلاة) از وی نام می برد.65

نجاشی، رجالی معروف سده پنجم، درباره او می نویسد:
و کان ثقة فی حدیثه صدوقا.66

علامه شهیر سید عبدالحسین شرف الدین عاملی می نویسد:
ابو علی در کتاب خود «منتهی المقال» از او یاد کرده است و حسن بن علی بن داوود در کتاب «مختصر» که به شرح حال رجال اختصاص دارد به شرح حال او پرداخته است. همه نویسندگان فهرست ها و معاجم رجالی، وی را از علمای شیعه خوانده اند و از ثقات و افراد متقن و از اصحاب ائمه هدی(ع) بر شمرده اند….

ذهبی در کتابش (میزان الاعتدال)، نام وی را ذکر کرده و علامت «ت ق»را که اشاره به افرادی از نویسندگان سنن است که احادیث وی را نقل کرده اند کنار اسم او قرار داده و گفته است که وی در سال 208 غرق گردید و از امام صادق(ع) روایت نقل می کند. آنگاه به او حمله کرده، مطالب ناجوری به او نسبت داده است؛ گو اینکه هر کس به خاطر تشیّعش او را ضعیف شمرده، به او حمله کرده است.

و تعجّب از «دارقطنی» است که او را ضعیف می شمارد؛ ولی خودش به احادیث او استدلال می کند. و کذلک یفعلون: آری، شیوه آنها چنین است.76

محدّث قمی می نویسد:
حمّاد بن عیسی از اصحاب اجماع است و زمان چهار امام معصوم را درک کرده… و در حدیث، محتاط بوده….68
حمّاد، تألیفاتی داشته است از جمله کتابهای: الصلاة، الزکاة، النوادر، و منافع الأعضاء، که دانشمندان شیعه آنها را به اسناد متصل از او نقل می کنند.69

صاحب «مجالس المؤمنین»، کتابی در توحید و کتابی در حدیث نیز برای حمّاد ذکر کرده است.70

نام شریف این راوی بزرگوار، در اسناد 1036 روایت وارد شده است،71 و روایاتی که به مباشرت از امام(ع) از او در کتب اربعه ثبت شده است، براساس نقل «مفتاح الکتب الأربعة»، 49 حدیث است.72

راویان بسیاری از او نقل حدیث می کنند، از جمله: حسین بن سعید، اسماعیل بن سهل، سلمان بن سیف حرّاء و محمد بن خالد برقی.

حمّاد در سال 207 یا 20873 یا 20974 در حالی که برای انجام غسل احرام به میان رودخانه رفته بود، غرق شد و به لقاءاللّه پیوست. غلامانش با زحمت زیاد، کالبد بی جان او را از آب گرفتند و در «سیّاله»75 او را دفن کردند.76

حمّاد بن عثمان

راوی وجیه و مورد وثوقی است که بزرگان علم رجال به فقیه بودن و صحّت حدیث او اقرار دارند و جلالت قدر و قداست نفسش را ستوده اند. 77وی از امام رضا(ع) روایت می کند.78 نام شریفش، 734 بار در اسناد روایات وارد شده است79 و بیش از پنجاه راوی از او روایت می کنند، از جمله: محمد بن ولید خزاز، حسن بن علی فضّال و عبدالرحمان اصم.

حمّاد، کتابی نیز داشته است که راوی نامور، حسن بن علی بن فضّال، از وی روایت می کند.80

برقی در رجال خود گوید:
حمّاد بن عثمان ناب دارای قصیده ای است که حکایتگر مرگ اوست.81

برادران او، جعفر و حسین نیز فاضل و ثقه اند. صاحب «التحریر الطاووسی» درباره حمّاد و برادرش حسین گوید:
فاضلان، خیران، ثقتان.82

گفتنی است که در مورد این که حمّاد بن عثمان ناب بن زیاد الرواسی(م190ق) با حمّاد بن عثمان بن عمرو بن خالد فزاری عرزمی، اتحاد دارد یا تغایر، بحث است که در کتابهای مربوط، مذکور است.83

صفوان بن یحیی کوفی(م210ق)

کنیه این راوی ثقه و جلیل القدر، ابو محمّد بیّاع السابری است.84 وی از اصحاب و یاران امامان کاظم، رضا و جواد(ع) شمرده شده است.85 او همچنین وکیل امام علی بن موسی الرضا(ع) و امام جواد(ع) در کوفه بوده86 و مسئولیت هدایت شیعیان را در کوفه به عهده داشته و از امامان رضا و جواد(ع) و حدود چهل تن از اصحاب امام صادق(ع) روایت کرده است.87

در وثاقت و عدالت این راوی، احدی شک نکرده است و کلیه کسانی که از او نام برده اند، وی را به جلالت قدر و عظمت و شرافت و زهد و عبادت ستوده اند.

نجاشی درباره او می نویسد:
ثقة ثقة، عین.88

شیخ طوسی می گوید:
صفوان… موثق ترین فرد زمان خود در نزد اصحاب حدیث و عابدترینشان بوده است؛ در شبانه روز، پنجاه رکعت نماز می خواند و در هر سال، سه ماه روزه می گرفت و سه نوبت زکات مالش را خارج می کرد.89

از مطلبی که نقل می شود، معلوم می گردد که صفوان مورد اعتماد کامل حضرت رضا(ع) بوده و حضرت، وی را شخصی عادل می دانسته است:
«یکی از اهالی بغداد به نام محمّد بن عیسی بن عبید بن یقطین می گوید: حضرت رضا(ع) به من فرمان داد زنی را طلاق گویم و صفوان بن یحیی را بر آن شاهد بگیرم».90

در زهد و وارستگی صفوان، همین بس که گروهی از واقفیان از راه تطمیع وارد شدند و پول هنگفتی را به او پیشنهاد دادند تا او را به سوی واقفیه بکشانند؛ ولی او دست رد به سینه نامحرمان زد. امام رضا(ع) در این باره فرموده است: صفوان، هیچ گاه جاه طلب نبوده و ریاست را دوست نداشته است.91

از صفات دیگر وی، شدّت ورع او بود که زندگی خود را بر آن بنیان نهاده بود. نقل است که فردی در هنگام سفر، دو دینار به او داد و از او درخواست نمود تا در کوفه به خانواده اش برساند؛ وی گفت: شترم کرایه ای است؛ در این مورد، از صاحبش اجازه می گیرم.92

اسامی مشایخ او را در کتب اربعه شیعه، بالغ بر 240 نفر و در کلیه منابع، بالغ بر 222 نفر دانسته اند.93 علمای شیعه، احادیث مرسله وی را در حکم مسانید دانسته اند و به روایاتی که از راویان ضعیفی چون علی بن ابی حمزه بطائنی و یونس بن ظبیان و ابی جمیله نقل کرده نیز به دیده اعتبار می نگرند.

راویانی که از جناب ایشان روایت کرده اند، بالغ بر شصت نفرند؛ افرادی مانند: اسماعیل بن مهران، فضل بن شادان، حسن بن علی وشاء، ایوب بن نوح بن دراج، ایوب بن عطیة، سعد بن سعد، محمد بن خالد برقی، جعفر بن عبداللّه، حسین بن سعید بن حماد بن مهران اهوازی، یعقوب بن یزید.

تعداد تألیفات صفوان را سی کتاب و رساله نوشته اند که شماری از آن کتابها عبارت اند از:

الآداب، التجارات، الفرائض، الصلاة، الصوم، الحج، الزکاة، النکاح، الطلاق، الشراء والبیع، العتق والتدبیر، البشارات، مسائل عن ابی الحسن موسی(ع)، الوضوء، الوصایا، المحبة والوظائف،النوادر.94

شیخ طوسی به نقل از ابن ندیم، «تجارات» و «شراء» را دو تا می داند.

کشّی در رجال خود می نویسد:
حضرت رضا(ع) فرمود:… خداوند رحمت کند صفوان را! این دو تن [اسماعیل بن خطّاب و صفوان بن یحیی] از حزب پدرم بودند و هر کس به حزب ما بپیوندد، خداوند او را داخل بهشت خواهد نمود.

سپس کشّی می گوید:
صفوان بن یحیی در سال 210ق، در شهر مدینه از دنیا رفت. امام جواد(ع) حنوط و کفن خود را برای وی فرستاد و به اسماعیل بن موسی بن جعفر(ع) فرمان داد تا بر او نماز بخواند.95

مدفن او مدینه است.

طبق نقلی، امام جواد(ع) از او به نیکی یاد کرده و از او اظهار رضایت کرده و فرموده: او هیچ گاه با من در امری مخالفت نکرد.96

عبداللّه بن مغیرة

کوفی و مکنّی به ابومحمد، از اصحاب امام موسی کاظم و امام رضا(ع) و از فقهای بزرگ و پارسا و پرهیزگار و از راویان بسیار موثق است که در میان معاصران خود، از نظر دیانت و پرواپیشگی، کم نظیر است. در کتابهای رجالی (مانند وجیزة، الحاوی، مشترکات و…) به وثاقت او تصریح شده است.

نجاشی می گوید:

ثقة ثقة، لایعدل به أحد من جلالته ودینه و ورعه.97

وی نخست از واقفیه بود؛ سپس مستبصر شد و امامت امام رضا(ع) را پذیرفت. خود او داستان هدایت یافتن خود را بیان کرده که در کتب رجالی مذکور است.98

نام شریفش در 521 مورد از اسناد روایات واقع شده است. بیش از چهل تن از روات، مانند علی بن اسباط و محمد بن ابی عمیر و اسماعیل بن مهران، از او اخذ روایت کرده اند.

گویند سی جلد کتاب داشته است که اسامی برخی از آنها بدین قرار است:الوضوء، الصلاة، الزکاة، الفرائض، أصناف الکلام.99

این راوی جلیل القدر تا قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده است.100

حسن بن محبوب (149224ق)

حسن بن محبوب بن وهب بجلی، معروف به سرّاد (زره ساز) و یا زرّاد و مکنّی به ابوعلی، از روات و محدّثان نامی و فقهای امامی کوفه و از مشایخ عظیم الشأن و جلیل القدر است که کلیه دانشمندان رجال به وثاقت او شهادت داده اند. شیخ طوسی، ابن محبوب را در زمره یاران امامان موسی بن جعفر و علی بن موسی(ع) ذکر کرده و به توثیق او پرداخته است.101

ابن محبوب از امام رضا(ع) و شصت نفر از اصحاب امام صادق(ع) روایت نقل می کند و از ارکان اربعه عصر خود بوده است.102 وی علاوه بر این شصت نفر، مشایخ دیگری هم داشته است. در ذیل با نام برخی از آنها آشنا می شویم: ابان بن تغلب، ابان بن عثمان، ابن ابی عمیر، احمد بن ابی نصر بزنظی، اسحاق بن حریز، اسحاق بن عمار، اسحاق بن غالب، ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)، جمیل بن درّاج، جمیل بن صالح، حارث بن نعمان، حدید بن حکیم، حدید مدائنی، حماد بن عیسی، حماد بن زیاد، حماد بن عثمان، زید شحّام، سدیر صیرفی، صفوان جمّال، عبداللّه بن ابی یعفور، عبداللّه بن بکیر، عبداللّه بن غالب، عبداللّه بن مسکان، علاء بن رزین، علی بن ابی حمزة، علی بن رئاب قمی، مؤمن الطاق، محمد بن سنان، معاویة بن عمار، مفضّل بن صالح، مقاتل بن سلیمان، هشام بن سالم، یونس بن عمار.

نام شریفش، بیش از 3068 بار در اسناد روایات وارد شده است.103

علامه حلّی درباره وی، تعبیر «ثقه» و «عین» به کار می برد.104

ابن داوود حلّی می گوید:
او مورد اطمینان و جلیل القدر است و از ارکان چهارگانه عصر خویش به شمار می رود. تمام فقها بر این نکته اتفاق نظر دارند که هرچه او روایت کند، صحیح است.105

روایت کنندگان از ایشان، بالغ بر یکصد نفرند؛ بزرگانی چون: ابراهیم بن هاشم قمی، ابراهیم بن حسن، ابراهیم بن سلیمان، احمد بن محمد، احمد بن حسین، حسین بن سعید اهوازی، احمد بن ابی عبداللّه برقی، فضل بن شادان، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، حضرت عبدالعظیم حسنی، حسن بن محمد ابزاری، حسن بن حسین لؤلؤی، سهل بن زیاد، عبداللّه بن صلت، عبداللّه بن مغیرة، علی بن فضّال، محمد بن علی بن محبوب، یونس بن عبد الرحمان.

روایت شده که پدرش (محبوب)، چندان در تربیت فرزند خود اهتمام داشت که با وی شرط کرده بود که در مقابل هر حدیثی که از ثقه بزرگوار، علی بن رئاب کوفی، استماع کند و بنویسد، یک درهم پاداش خواهد گرفت.106

این راوی جلیل القدر، آثار فراوانی داشته است؛ از جمله کتابهای وی عبارت اند از:

المشیخة (این کتاب به ترتیب نام رجال، توسط ابوجعفر اودی107 فصل بندی شد که کار مراجعه را برای محدّثان و محقّقان، آسان تر می کرد.یک بار دیگر هم مشیخه ابن محبوب دسته بندی شد، منتها به گونه کتابهای فقهی؛ یعنی از کتاب طهارت آغاز شد و به کتاب نوادر خاتمه یافت. این فصل بندی، توسط ابوسلیمان داوود بن کوره قمی انجام پذیرفته است. نک: رجال النجاشی، ص80)، الفرائض، الحدود، الدیات، النکاح، الطلاق، النوادر (حدود هزار ورق بوده است)، المزاح. ابن ندیم به آنها اضافه کرده است: التفسیر، العتق .108 و نیز کتاب معرفة رواة الأخبار.109

یکی از فرزندان او (هارون) از اصحاب امام جواد(ع) و مردی مورد اعتماد و راستگو بوده است که از پدر و سایر راویان، روایت کرده و کتابی به نام «النوادر» داشته است. فرزند دیگر او، محمد نام دارد که شیخ طوسی وی را از اصحاب امام جواد(ع) و در زمره راویان به حساب آورده است.110

ابن محبوب در سن هفتاد و پنج سالگی در 224ق، رحلت کرد. گفتنی است که در همین سال، یکی دیگر از اصحاب اجماع به نام حسن بن علی بن فضّال از دنیا رفته است.111

احمد بن محمّد بن ابی نصر بزنطی

این راوی والا منزلت، نیز از جمله اصحاب اجماع112و از یاران امام موسی بن جعفر وامام رضا و امام جواد(ع) است.113 فقیه و راوی ثقه ای است که نخست مذهب واقفیان را داشته، سپس با دیدن معجزاتی از امام رضا(ع) مستبصر شده است. 114 وی در نزد حضرت رضا(ع) مرتبه و منزلتی والا یافت، به حدّی که شبی از شبها که در معیّت صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و عبداللّه بن مغیره یا عبداللّه بن جندب به حضور با برکت آقا علی بن موسی الرضا(ع) رسیده بودند، در موقع بازگشت، حضرت از او خواست که بماند و او آن شب در خانه حضرت ماند؛ پس از صرف شام و گفتگوی علمی، حضرت بستر پهن کردند و او در بستر امام استراحت کرد.115

استاد کاظم مدیر شانه چی، در مورد معروف بودن ابی نصر به «بزنطی» می گوید:
بزنطی، منسوب به «بیزانطیه» [بیزانس] است که نام یکی از مستعمرات یونانی بوده است که توسط «قسطنطین کبیر» [کنستانتین اوّل] در سده هفتم قبل از میلاد، تجدید بنا شد و پایتخت امپراطوری روم شرقی (دولت بیزانس) قرار گرفت و به همین مناسبت، بعدا نام قسطنطنیه بر آن گذارده شد (منجد الأعلام). بعید نیست خود یا پدران بزنطی در جنگهای بین مسلمین و روم شرقی، اسیر و به دیار اسلامی منتقل شده باشند، یا به خواسته خویش به بلاد بین النهرین هجرت نموده و در کوفه سکونت اختیار کرده باشند. احتمال اسارت وی از تعبیر علامه نسبت به او (مولی السکونی) تقویت می شود؛ چه به احتمال قوی، معنای مولی در اینجا «آزاد کرده» است که معلوم می شود وی نخست غلام سکونی (که خود از اصحاب حضرت صادق ع وقاضی بصره و مردی موجّه بوده است) بوده. احتمال دیگری نیز موجود است و آن این که مولی به معنی حلیف و هم پیمان باشد؛ ولی این نیز احتمال اسارت یا مهاجرت بزنطی را تأیید می کند؛ زیرا معمولا افراد غیر عرب، خود را به شخصیتها یا قبایل معروف منتسب و هم پیمان می کردند.116

این روای جلیل القدر، روایات فراوانی در همه ابواب اصول و فروع نقل کرده است و نام شریفش در حدود 788 مورد از سلسله اسناد واقع شده است.

مشایخ ایشان، طبق احصای علامه میرزا غلامرضا عرفانیان یزدی، 119 نفرند.117 در کتب رجالی، اسامی راویان از او به تفصیل مسطور است، از جمله: محمّد بن حسین بن ابی الخطاب، احمد بن هلال، یحیی بن سعید اهوازی، احمد بن محمد برقی، محسن بن موسی الخشّاب.118

یکی از محققان معاصر می نویسد:
ابو نصر بزنطی، اصلا از خاندانهای ایرانی بوده که پدران او در کوفه زندگی می کردند. خاندان او به آل مهران معروف بودند و به اصطلاح آن روز، جزء موالی که به غیر اعراب گفته می شد به شمار می رفتند.119
شماری از تألیفات وی عبارت است از:الجامع(معروف به «جامع بزنطی»)، دو کتاب «النوادر»120، مارواه الرضا(ع)، المسائل.121

شیخ طوسی درباره وی می گوید:
ثقة، لقی الرضا(ع) وکان عظیم المنزلة عنده.122

نجاشی نیز از منزلت والای او نزد امامان رضا و جواد (ع) یاد کرده است.123
شیخ در «عدّة» گوید: انّه لایروی الاّ عن ثقة. 124

و در «ذکری» آمده است: انّ الأصحاب أجمعوا علی قبول مراسیله.125

علاّمه حلّی درباره وی گفته است: لقی الرضا(ع) وکان عظیم المنزلة عنده، وهو ثقة جلیل القدر.126

بزنطی در سال 221 یا 222 چشم از جهان فروبست و به سرای باقی شتافت.127

فضالة بن ایّوب ازدی اهوازی

از بزرگان اهل حدیث و ثقات آنهاست. صداقت، امانت و پاکی طینت او را دانشمندان علم رجال ستوده و به مرویاتش اعتماد کرده اند. گروهی وی را از «اصحاب اجماع» می دانند و به فقاهت او نیز اعتماد دارند.

علامه کشّی پس از نقل اجماع اصحاب بر تصحیح روایات اصحاب اجماع، می گوید:

بعضی به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایّوب را گفته اند.128

نجاشی درباره وی می نویسد: کان ثقة فی حدیثه، مستقیما فی دینه.129

علاّمه در «خلاصه»، عین همین تعبیر را آورده است.130 در «رجال برقی»، او از اصحاب امام کاظم(ع) شمرده شده است.131

فضالة بن ایوب از امام رضا(ع) هم روایت می کند. وی همچنین از جمعی از اصحاب ائمه هدی(ع) همچون: معاویة بن عمار، ابن مسکان، عبداللّه بن بکیر، و ابن سنان، روایت کرده است.

نام شریفش در 417 مورد از اسناد روایات، وارد شده است.132

راویانی چون محمد بن عیسی، محمد بن خالد و علی بن اسماعیل میثمی از او روایت کرده اند.

در «فهرست» شیخ طوسی، کتابی برای او ذکر شده است که احمد بن ابی عبداللّه برقی آن را روایت می کند.133 در «وجیزه»، «البلغة»، «مشترکات کاظمی» و منابع دیگر، وثاقت فضاله آمده است. در «رجال نجاشی»، کتاب «الصلاة» را به او نسبت داده اند. 134
این بزرگوار، قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده و در اهواز سکونت داشته است.135

عثمان بن عیسی136

ابو عمرو رؤاسی عامری کلابی را برقی در رجالش از اصحاب امامان صادق و کاظم(ع) دانسته است.137 شیخ طوسی، وی را در شمار اصحاب امامان کاظم و رضا(ع) نام برده است.138

وی از سران واقفیه بود و از ناحیه امام کاظم(ع) در مصر، وکالت داشت و وجوه مختلف مالی را از شیعیان اخذ نموده، به حضرت تحویل می داد و چون نهاد وکالت گسترش چشمگیری یافته بود و از طرفی حضرت(ع) در زندان به سر می برد، امکان ارسال وجوه به خدمت حضرت وجود نداشت. به همین دلیل، اموال زیادی از حضرت، پس از شهادت، در نزد وی بود. امام رضا(ع) برای او نوشت تا اموال را نزد ایشان بفرستد. وی ابتدا خودداری کرد. حضرت خشمگین شد. وی پشیمان شد و توبه کرد و اموال را برای حضرت فرستاد.139

شیخ طوسی در «عدة» می فرماید: طائفه شیعه بر عمل به روایات او اجماع دارند.140

حاجی نوری در «مستدرک الوسائل» می نویسد: وی ثقه است و اخبار او مورد اعتماد، و نسبت وقف و خیانت، ضرری به ثاقت او نمی زند؛ یا به جهت عدم صحت نسبت، یا به دلیل زوال و بازگشت و استبصار وی.

وی سپس استدلال کرده که او یکی از اصحاب اجماع است.141

طبق نقل مؤلف «أحسن التراجم»، نام او در 743 مورد در اسناد روایات واقع شده است.142

وی از جمعی از بزرگان روایت می کند، از جمله : ابو حمزه ثمالی، علی بن مهزیار، علی بن سندی، سهل بن زیاد آدمی.

عثمان بن عیسی تألیفاتی دارد، از جمله کتاب «المیاه» که محمد بن حسین بن ابی الخطاب، آن را از وی نقل می کند143 و نیز کتابهای : القضایا، الأحکام، الوصایا، الصلاة.144

وی، تا قبل از سال 203ق، در قید حیات بوده است.145

حسن بن علی بن فضّال (م224ق)

کشّی، از بعضی نقل می کند که به جای «حسن بن محبوب»، «حسن بن علی بن فضّال» را از اصحاب اجماع برشمرده اند.146

وی از محدّثان مشهور و راویان امام رضا(ع) به شمار می رفته و از خاصّان آن حضرت بوده است که به عبادت، زهد و دانش، معروف بوده است.147

خاندان بنی فضّال از خاندانهای علمی شیعه است که محدّثان فراوانی را به جامعه ارزانی داشتند؛ منتها اینان پس از امام جعفر صادق(ع) به امامت عبداللّه افطح، فرزند آن حضرت، اعتقاد پیدا کردند؛ ولی افرادی ثقه بودند؛ لذا جمعی به امام عرض کردند که انبوهی از کتاب هایی که توسط رجال خاندان بنوفضّال نوشته شده، در منازل ما، وجود دارد. تکلیف ما نسبت به آنها چیست؟ فرمود:

خذوا ما رووا و ذروا ما رأوا؛ 148 به روایات آنان عمل کنید؛ ولی معتقدات آنها را کنار بگذارید.

شیخ طوسی درباره وی می گوید: او نخست فطحی مذهب بود؛ اما در زمان فوتش، به امامت حضرت ابوالحسن موسی(ع) رجوع کرد… از حضرت رضا(ع) نقل می کرده است و از نزدیکان حضرت محسوب می شده و مردی جلیل القدر، عظیم المنزله و در حدیث و روایاتش ثقه بوده است.149

این راوی، دارای مکانت والایی نزد دانشمندان حدیث و رجال است. تألیفات او عبارت اند از: التفسیر، الابتداء والمبتدأ (توحید و نبوت)، البشارات، اصفیاء أمیرالمؤمنین(ع)، الطب، الصلاة، الرجال (که گویا در عصر نجاشی، معروف و شاید در اختیار او بوده است)، الزهد، الملاحم، الدیات، الرد علی الغالیة، النوادر، شواهد من کتاب اللّه، الزیارات، الناسخ والمنسوخ، المتعة.150

یونس بن عبد الرّحمان اسدی

سلمان روزگار، فقیهی صاحب نام، مفسّری معروف و محدّثی پرتوان و از ارکان مذهب شیعه در عصر خود به شمار می رفته است.

از خاصان امامان کاظم و رضا(ع) و پردانش ترین اصحاب آن دو امام بوده که در زمان خلافت نهمین خلیفه اموی، هشام بن عبدالملک(125105ق)، پا به عرصه گیتی نهاد و از آن روزی که خود را شناخت، با اشتیاق کامل به آموختن معارف عالیه الهی همت گماشت و از زلال دانش ائمه هدی(ع) برخوردار گشت و به مرتبه ای از دانش و بینش رسید که فقیه، محدّث و متکلّم سرشناس، فضل بن شادان، کسی را فقیه تر از او نمی دانست و می فرمود:

یونس، همانند سلمان فارسی رشد یافته و پس از او داناترین محدّثان اسلام است.151

وی به حدی مورد اعتماد بود که امام رضا(ع) توجه شیعیان را در بهره گیری از دانش دینی و استفتا در مسائل شرعی به یونس معطوف می داشت.152

قاطبه ارباب تراجم و رجال، او را توثیق و به جلالت و عظمت یاد کرده اند؛ راوی شناس شهیر، نجاشی، درباره اش می نویسد: کان وجها فی أصحابنا، متقدّما، عظیم المنزلة؛153

او آبروی امامیه و پیشوا و جلیل القدر است.

شیخ طوسی در رجالش او را ثقه معرفی کرده است.154

علامه حلّی می فرماید: ابو محمد یکی از چهره های درخشان عالم تشیع است.155

ابن ندیم (کتابشناس معروف) در فهرست خود، او را علامه زمان خویش دانسته است.156

شهید والامقام، قاضی نوراللّه شوشتری،درباره او می نویسد:

صاحب آل یقطین و مصاحب زبده ماء و طین، و غلام با اخلاص انزع بطین بود. حضرت امام رضا(ع) را وکیل، و در بیان علمای احمدی از قبیل انبیای بنی اسرائیل است.157

نام شریف این راوی، 263 بار در اسناد روایات واقع شده است و بیش از سی راوی از او روایت می کنند.158

در تراجم آمده که:

آنگاه که حضرت موسی بن جعفر(ع) به دیدار حق شتافت، اموال کلانی نزد وکلای آن حضرت وجود داشت. برخی از سودجویان آنها چشم طمع از آن اموال برنداشته، با نیت های مادی و انگیزه های واهی، فوت حضرت را نپذیرفته، منکر امامت امام هشتم شدند و نقشه کشیدند که نور خدا را خاموش کنند. نزد زیاد قندی، هفتاد هزار اشرفی بود و در نزد علی بن ابی حمزه، سی هزار؛ اما یونس، نظر واقفی ها را مردود معرفی می کرد و مردم را به امام علی بن موسی الرضا(ع) راهنمایی می نمود. آنان به فکر فریفتن یونس افتاده، پیام فرستادند که حاضریم تو را از مال بی نیاز کنیم، به شرطی که با ما به مخالفت برنخیزی. همچنین زیاد قندی و علی بن ابی حمزه ضمانت کردند که مبلغ ده هزار اشرفی به عنوان حق السکوت در اختیار او بگذارند. یونس گفت: «صادقین(ع) روایت کرده اند که هرگاه بدعت در بین مردم ظاهر شد، بر پیشوای امت است که علم خود را ظاهر کند؛ در غیر این صورت، نور ایمان از او ربوده خواهد شد؛ و من جهاد در دین خدا و امر خدا را در هیچ حالی ترک نخواهم کرد». آن دو نفر، دشمن او شدند و بر او تهمت ها بستند.159

در عبادت و تقوای او همین بس که درباره او نوشته اند که بیش از پنجاه و یک نوبت حج به جای آورد و بیست سال روزه دار بود و یک سال از عمر شریف خود را در حال دعا و تضرّع به درگاه حضرت احدیت گذراند.160

در فضل و کمال او همین بس که عبدالعزیز بن مهتدی از اخیار قم و از خواص و وکلای حضرت رضا(ع) از حضرت می پرسد:گاهی توفیق پیدا نمی کنم تا خدمت شما برسم. از چه فردی مسائل و احکام دینم را بپرسم؟ حضرت فرمود: «از یونس بن عبدالرحمان بپرس».161

یونس، روایتگر حدود 263 حدیث با واسطه و بدون واسطه از ائمه هدی(ع) بوده است.

قمیین، برخوردهای تندی با یونس بن عبدالرحمان داشته و روایات ذامّه ای درباره او نقل کرده اند که قطعا صحیح نیست ؛ چرا اگر در اسطوره زهد و تقوی، اسوه کمالات و فضیلتها (یونس) ضعفی بود، حضرت رضا(ع) مردم را به سوی او حواله نمی داد. به او گفتند قمیین از سر حسادت، سخنان نکوهیده ای درباره تو گفته اند و می گویند.

گفت: شما را گواه می گیرم که هر آن کس را از محبّت امیرمؤمنان(ع) نصیبی باشد، بهل است آنچه در حقّ من گوید.

شیخ طوسی در فهرست خود می گوید که یونس، بیش از سی کتاب داشته است؛ و نجاشی در رجالش بیش از سی مورد نام برده است.162

این کتابها به وی نسبت داده شده است:الیوم واللیلة، تفسیرالقرآن، الوصایا، الفرائض، البداء، علل الأحادیث، الصلاة، الصوم، الزکاة، جامع الآثار، السهو، الجامع الکبیر فی الفقه، الأدب والدلالة علی الخیر، التجارات، الحدود، المثالب، علل النکاح وتحلیل المتعة، الردّ علی الغلاة، نوادر البیوع، ثواب الحج، الطلاق، الوضوء، المکاسب، اللؤلؤ فی الزهد، الامامة، فضل القرآن، اختلاف الحج، البیوع والمزارعات، مسائله عن أبی الحسن موسی بن جعفر(ع).
داوود بن قاسم جعفری می گوید: کتاب «یوم ولیله» یونس را به محضر شریف امام حسن عسکری(ع) عرضه داشتم فرمود: تصنیف کیست؟ گفتم: یونس مولی آل یقطین. فرمود: أعطاه اللّه بکلّ حرف نورا یوم القیامة.163

یاسر خادم می گوید: حضرت موسی بن جعفر(ع) فرمود:

دیشب غلام آزاد شده علی بن یقطین [یونس بن عبدالرحمان] را در خواب دیدم که بین دو چشمش نقطه سفیدی بود،و من آن را به عظمت دین او تعبیر نمودم.164

یونس در سال 208ق، در شهر مدینه، چشم از جهان فانی فروبست.165

محمّد بن ابی عمیر ازدی بغدادی

محمّد بن ابی عمیر بن زیاد بن عیسی ازدی بغدادی، مکنّی به ابو احمد، از اجلّه مشایخ امامیه و از ثقات اصحاب حضرت موسی بن جعفر و حضرت رضا و حضرت جواد(ع) است که در نزد مخالف و مؤالف، مورد احترام و عابدترین و متعبّدترین افراد عصر خود بود.166مقامش در وثوق، دانش، فضیلت، زهد، عبادت، پارسایی، تحقیق و تبحّر علمی، چندان والاست که احادیث مرسل او مورد پذیرش عالمان شیعی و اصحاب روایت است و این، بهترین دلیل بر منزلت والای علمی و عدالت اوست. وی در بسیاری از منابع (از جمله: البلغة، مشترکات والوجیزة)، توثیق شده است. در کتاب «معجم رجال الحدیث» (ج22، ص101105) اسامی حدود 350 تن از مشایخ ابن ابی عمیر جمع آوری شده است. مؤلّف کتاب «مشایخ الثقات» (حلقه اولی)بزرگان مشایخ او را نام برده است: معاویة بن عمار، حمّاد بن عثمان، عبدالرحمان بن حجّاج بجلیّ، ابراهیم بن عبدالحمید اسدی، هشام بن سالم، حمّاد بن عیسی، عمر بن اذینة، حفص بن بختری، زرارة بن اعین، جمیل بن درّاج، عبداللّه بن بکیر، محمّد بن مسلم، هشام بن حکم.

وی با اینکه مشایخی از اهل سنّت داشت، اما هیچ گاه روایات عامه را باز نمی گفت. شادان بن خلیل نیشابوری، علت این امر را از او جویا شد. او پاسخ داد:

من از عامّه روایت ها شنیده ام؛ لیکن چون می بینم بسیاری از اصحاب ما روایات فریقین را با هم دریافت کرده اند و در بازشناسی آنها دچار اشتباه و تخلیط شده اند، به گونه ای که حدیث اهل سنّت را با سند شیعی و حدیث شیعه را با اسناد به اهل سنّت نقل کرده اند، نخواستم که من نیز به این مشکل گرفتار آیم؛ و لذا تصمیم گرفتم جز آرای شیعه و ائمه(ع)، چیزی را نقل نکنم.167

و طبق نقل آیة اللّه خویی، ابن ابی عمیر، حدود هشتاد تن شاگرد و راوی داشته است که از وی روایت کرده اند؛ راویانی چون: علی بن مهزیار [مازیار] اهوازی، فضل بن شادان، ابراهیم بن هاشم، حسین بن سعید اهوازی؛ صفوان بن یحیی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، عبدالعظیم حسنی، ابو عبداللّه برقی، عبدالرحمان بن ابی نجران تمیمی، عبداللّه بن صلت قمی، عبداللّه بن احمد بن نهیک نخعی، عبیداللّه بن احمد.168

کشّی از قول استاد خود (عیاشی) می نویسد:
من از علی بن حسن بن فضّال شنیدم که او می گفت: محمّد بن ابی عمیر، فقیه تر از یونس بن عبدالرحمان و نسبت به او برتر و شایسته تر است.169

وی در علم نجوم و کلام نیز دست داشته است.170

در عصر خلافت هارون الرشید و نیز مأمون، تصدّی کرسی قضا در بغداد به او پیشنهاد شد و او از پذیرش این منصب امتناع ورزید؛ و لذا سختی ها دید و به دستور مأمون، چهار سال زندانی شد و تمامی اموالش ضبط گردید و هنگامی که از زندان خلاصی یافت، در نهایت تنگدستی بود.171

شیخ صدوق نقل می کند:
شغل ابن ابی عمیر، بزازی بوده است. هزار درهم از شخصی طلب داشت. بر اثر گرفتاری هایی که پیدا کرد، اموال، حجره و خانه اش مصادره شد و سرمایه اش از دست رفت و تنگدست شد. شخص مدیون شنیده بود که ابن ابی عمیر در راه اعتقاد خود همه اموالش را از دست داده و اکنون سخت محتاج است؛ لذا خانه مسکونی خود را معادل همین مبلغ فروخت و پول آن را نزد ابن ابی عمیر برد تا دین خود را بپردازد.

به در خانه ابن عمیر رفت و در زد. ابن ابی عمیر بیرون آمد و شخص مدیون را دید که ده هزار دهم را به او تسلیم کرد و گفت: این طلب شماست که در ذمه من بود.

ابن ابی عمیر از او پرسید که پول را چگونه تهیه کرده است؛ چون می دانست که بدهکار، فرد ثروتمندی نیست و فراهم کردن چنین پولی برایش آسان نیست. از این رو به شوخی گفت: آیا به تو ارثی رسیده یا کسی مالی به تو بخشیده، یا از عایدی مستغلات است؟ مرد گفت: هیچ کدام نبوده است. من خانه ام را فروخته ام تا ادای دین کنم. محمد بن ابی عمیر گفت: ذریح محاربی از امام صادق(ع) برایم حدیثی نقل کرد که: «لایخرج الرّجل عن مسقط رأسه بالدین؛ آدمی را به خاطر قرض، از وطن خود بیرون نمی کنند».

پس از آن به لفظ جلاله سوگند یاد کرد که «با این که حتّی به یک درهم آن نیز محتاج هستم؛ امّا پول خانه مسکونی تو را نمی پذیرم».172

ابن بطّه درباره تألیفات وی می گوید: «ابن ابی عمیر، 94 کتاب تألیف کرده است»؛ لیکن متأسفانه این آثار از بین رفت و تنها در بعضی از کتب، نامی از آنها برجای مانده است که برخی از آنها از این قرارند: النوادر، الاستطاعة والأفعال، الردّ علی أهل القدر والجبر، الامامة، البداء، المتعة، مسائل عن الرضا(ع)، الملاحم، یوم ولیلة، الصلاة، مناسک الحج، الصیام، الرضاع، الطلاق، النکاح، التوحید، المعارف، اختلاف الحدیث.173

درباره این که چرا هیچ اثری از آثار این بزرگمرد به دوران ما نرسیده است، تاریخ نگاران نوشته اند: 1) چون نام بسیاری از شیعیان برجسته در سلسله اسناد حدیث آمده بود و خطر افشا شدن نام آنان وجود داشت، لذا کتاب ها در منزل خواهرش نگاهداری می شد که بر اثر باریدن باران و رطوبت، تمام آنها از بین رفت؛ 2) برخی گفته اند خواهر یا خواهر زاده اش، هنگامی که او را به زندان افکندند، آنها را در زمین دفن کرده بود؛ بدین سبب از بین رفتند.174

رابطه نزدیک ابن ابی عمیر با امامان معصوم و مرجعیت علمی او سبب شده بود که وی آماری از پیروان آل علی(ع) در اختیار داشته باشد. نزد هارون شکایت کردند که وی اسامی شیعیان عراق را در اختیار دارد. خلیفه از او خواست نام شیعیان را افشا کند. وی از افشای نام آنها خودداری کرد. این مطلب بر هارون گران آمد؛ دستور داد او را دستگیر کردند و در زندان افکندند و چندین سال زندانی بود.

پس از آن، او را به نزد هارون آوردند و از او خواستند تا نام شیعیان را بگوید. او مقاومت کرد. هارون دستور داد تا صد ضربه تازیانه به او بزنند. خود او گوید:

هنگامی که مرا می زدند، تعداد شلاقها که به صد رسید، توانم از دست رفت و نیروی ایمانم به سررسید؛ نزدیک بود نام شیعیان را بر زبان آورم؛ در این لحظه شنیدم محمد بن یونس بن عبدالرحمان175 به من می گفت: «یا ابن أبی عمیر! اذکر موقفک عند اللّه؛ ای محمد بن ابی عمیر! جایگاه خودت را در پیشگاه خداوند در نظر آر». من با شنیدن این سخن به خود آمدم و قوّت قلب پیدا کردم و به زجر و شکنجه صبر کردم و نگفتم. الحمدللّه!176

ابن ابی عمیر، پس از آزادی، تنها با تکیه بر حافظه به ذکر حدیث می پرداخت و چون دقت و تعهدش نسبت به نقل حدیث از راویان ثقه فوق العاده بود، از این رو مشایخ، مرسلات وی را تلقّی به قبول کرده اند.177

اضافه بر خدمات علمی و اجتماعی، وضع عبادت و سجده های طولانی او هم داستان آموزنده ای دارد. فضل بن شادان گوید:

به عراق رفته بودم. در آنجا دیدم فردی دوست خود را به خاطر سجده طولانی مورد انتقاد قرار داد و گفت: تو زن و فرزند داری؛ باید تلاش مضاعف داشته باشی و این سجده های طولانی به صلاح تو نیست؛ چون چشمهایت صدمه می بینند و سبب نابینایی تو خواهد شد و خانواده ات را به فقر و فلاکت خواهد انداخت.

او در جواب گفت: چرا مرا سرزنش می کنی؟ سجده های من که طولانی نیست! اگر سجده طولانی به کوری می انجامد، باید تاکنون چشمهای محمد بن ابی عمیر نابینا بود؛ چون او پس از فریضه صبح سر به سجده می گذارد و هنگام نماز ظهر، سرش را از سجده بلند می کند.178

در تاریخ وفات این مرد مجاهد نستوه، اختلاف است. نجاشی و علامه حلّی می نویسند که او در سال 217ق، به بهشت عنبر سرشت رحلت کرد.179