بررسی آثار منسوب به امام جعفر صادق علیه‌السلام

آثار بسیاری به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده شده است. سید محسن امین شمار 24 کتاب و رساله به آن امام منسوب دانسته و می‌گوید: دلیل موثقی بر تألیف چنین آثاری از آن حضرت وجود ندارد و اکثر آن‌ها را شاگردان امام به نقل از ایشان تألیف نموده‌اند و یا اینکه برخی از شیعیان گفتارهای امام را جمع‌آوری نموده و به آن حضرت نسبت داده‌اند.(1) در این مقال با برخی از این آثار آشنا می‌شویم.

 خواص القرآن الکریم یا منافع القرآن

آغاز: قال الامام ابوعبدالله جعفر الصادق بن محمد بن علی بن زین العابدین بن الحسین الشهید بن علی بن ابی طالب رضی الله عنهم، من کتب سورة البقرة و علقها علیه زالت عنه الأوجاع کل‌ها ...

پایان: سمرة الفاتحة من قرأها فی کل ساعة تغفر جمیع الذنوب و هی لکل مرض تقرأ علیه یبرأ باذن‌الله تعالی تم کتاب منافع القرآن الکریم، نفع‌الله لصاحبها و کاتب‌ها و قارئها و سامع‌ها و لجمیع المسلمین آمین.

نسخه ای از این کتاب به شماره 7365 در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است و استنساخ آن متعلق به قرن هشتم هجری قمری است و نیز نسخه‌ای دیگر از همان کتاب به شماره 9594 در همان کتابخانه وجود دارد، ولی ناقص است. این کتاب که در آغاز آن به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده شده است، مجموعه‌ای از روایات امام در منافع قرآن‌کریم می‌باشد که پس از نیمه دوم قرن چهارم تألیف شده است. در این کتاب بسیاری از مطالب از کتابی به نام «کشف‌السرالمصون و العلم المکنون فی شرح خواص القرآن الکریم و منافعه» نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد بن سعید تمیمی. (2) (زنده به سال 390 ه) اقتباس شده است و نام تمیمی در این کتاب (منافع القرآن الکریم) چندین بار ذکر شده است. علاوه بر دو نسخه مذکور نسخه‌هایی در گوته به شماره 3/1256 و واتیکان سوم به شماره 4/1014 ولاله‌لی در استانبول وجود دارد. (3) که در نسبت آن‌ها به امام صادق علیه‌السلام شک و تردیدی روا نداشته‌اند.

نسخه‌ای از این رساله به خط شعبان بن فاضل که در سال 1384 ه استنساخ شده به دست آمده است این کتاب از جمله آثار سرّی فرقه علویه نصیریه است؛ و در آن مسأله صراط با عقایدی چون تناسخ ارواح و رسخ و مسخ توجیه شده است و احتمال آنکه این کتاب جدیداً نوشته و به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده شده باشد بسیار است

صحائف الامام الصادق

 آغاز: هذه صحایف الامام ابی عبدالله جعفر الصادق رضی‌الله عنه و کانت مودوعة عند اهل بیته یتوارثونها بینهم الی زمان المأمون الخلیفة ...

 پایان:  الآیات: «و ان الله آل یهدی کید الخائنین» (یوسف، 14/52) یدل علی الخیانة و القدر. أن خلق لکم من أنفسکم أزواجاً (الروم،30/21) یدل علی صلاح أمر النساء. «رب قد آتیتنی من الملک و علمتنی من تأویل الأحادیث» (یوسف، 12/101) یدل علی أنه یرزق ملکاً و علماً.

نسخه‌ای از این کتاب در ضمن مجموعه‌ای [165 ب -177 ب] به شماره 5373 در کتابخانه ظاهریه وجود دارد، این کتاب به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده شده است، ولی دلیل موثقی بر این ادعا وجود ندارد.  

 رسالة یعلم منها اختبارات الایام النحسة و الجیدة

 آغاز:   بعد البسمله و صلی الله علی سیدنا محمد و آله و صحبه و سلم، اعلم وفقک الله تعالیان هذه رسالة یعلم منها اختبارات الایام النحسة و الجیده ...  

پایان: عاشر ساعة للزهرة جیدة لکل عمل، حادی عشر ساعة لعطارد سافر فی‌ها حیث شئت، ثانی عشر ساعة للقمر ادخل فی‌ها علی الملوک و الله اعلم.

این رساله در 12 ورق به شماره 10042 در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است و دلیل موثقی نیز بر نسبت این رساله به امام صادق علیه‌السلام وجود ندارد و دانشمندان شیعه آن را منسوب به امام ندانسته‌اند.

رسالة لجعفر بن محمد الصادق فی الکیمیاء

 آغاز: هذه الرسالة لجعفر بن محمد الصادق رضی الله اجمعین قال: ان الاکسیران احدهما فضیة و السبع الصبغ و الثانی الذهبیة و السبع الصبغ ...

پایان: فهذه دیوه [؟ ] انما قعدت فی‌ها کما لا لفائدة و الله الموفق للصواب و صلی الله علی سیدنا محمد و علی آله و صحبه أجمعین و الحمد لله رب العامین، تمت رسالة جعفر بن محمد الصادق بحمدالله و عونه و حسن توفیقه.

نسخه ای از این کتاب به شماره مجموع 80 { 26 ب-29 ب} به نسخ 1014 و 1015 ه موجود است و نیز بروکلمان نسخه‌ای دیگر از آن را در کتابخانه نور عثمانیه در ترکیه به شماره 3634 معرفی نموده است ولی سند موثقی بر نسبت این کتاب به امام صادق علیه‌السلام وجود ندارد و احتمالاً این کتاب نوشته جابر بن حیان می‌باشد که آن را از امام علیه‌السلام اخذ نموده است.

 الرسالة المفضیلة و الاتکال علی باری البریة

آغاز: بعد البسمله، حدیثی أبوالحسین محمد بن علی الجلی، عن والده الحسین بن حمدان الخصیبی قدس الله سره، قال: حدثنا جعفربن مالک العزاری عن عبدالله بن یونس الموصلی ... عن مفضل بن عمر الجعفی، قال: قلت لمولای الصادق الوعد منه الرحمة ...

پایان: و من هؤلاء یکون مداد الطالبیین فأحمد الله علی ما خولک من معرفته و منحک من هدایته و الحمدلله حمد الشاکرین و صلواته علی النبی و آله الطیبین الطاهرین.

قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از این کتاب به دست آمده است، متعلق به سال 1383 به نسخ بدیع آل غانم در پنج ورق می‌باشد. این کتاب را علویان سوریه به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده‌اند و از آنجا که حاوی اعتقادات ویژه آنان می‌باشد و افکار باطنی‌گری نصیریان در آن به روشنی دیده می‌شود، نسبت آن رساله به امام‌صادق علیه‌السلام صحیح نیست. (4)

 الصراط

 آغاز:  رو آه الشیخ أبوالحسین محمدبن علی الهذری عن الشیخ الثقه أبی الحسین محمد بن علی الجلی عن سیدنا ابی عبدالله الحسین بن حمدان الخصیبی ...عن المفضل بن عمر علیه اسلام انه قال: سألت مولای جعفر الصادق الوعد منه السلام و قد حضر عنده جماعة من اهل التوحید و الاقرار یسألونه عن معرفة الصراط و شرح باطنه و بیان نعته... .

پایان: یا مفضل، فاعرف نعمة ربک علی هذه الشروح فقد آجبتک عن کل سؤال اردت أن تسأل عنه و هو صراط ربک فتمسک به ... . فکن لمولاک من الشاکرین و علی نعمه من الحامدین و علی معرفته من الثابتین و صلی الله علی حجابه الأعظم و سلم تسلیماً کریماً.

نسخه‌ای از این رساله به خط شعبان بن فاضل که در سال 1384 ه استنساخ شده به دست آمده است این کتاب از جمله آثار سرّی فرقه علویه نصیریه است. (5) و در آن مسأله صراط با عقایدی چون تناسخ ارواح و رسخ و مسخ توجیه شده است و احتمال آنکه این کتاب جدیداً نوشته و به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده شده باشد بسیار است.

 پی‌نوشت:

1_ اعیان الشیعه، ج 1، ص 668-669

2_ الزرکلی، الاعلام، ج 5، ص 313؛ حاجی خلیفة، کشف الظنون، ص 1574؛ کحالة، معجم المؤلفین، ج 8، صص 263-264؛ البغدادی، هدیةالعارفین، ج 2، ص 9؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج 2، ص 82

3_ الذریعه، ج 5، ص 312

4_ فهرس مصادر الفرق الاسلامیة، ج 1، ص 103

5_ همان، ص 115؛ تاریخ التراث العربی، ج 1، ص 279؛ تاریخ الادب العربی، ج 3، صص 358-359

منبع: مجله کیهان اندیشه، شماره 46

ویرایش مجدد توسط پورتال فهادان