اعتراف «ابن ابی دارم» به لگد زدن عمر
به حضرت زهرا سلام الله علیها و شهادت حضرت محسن علیهالسلام
طرح شبهه:
ابن أبی دارم یکی از راویانی است که علامه شمس الدین ذهبی در کتاب «میزان الاعتدال» وی را رافضی دروغگو میداند؛ هر چند که در تمام دروان زندگیاش مسقیم الأمر (ثابت قدم در اعتقادات) بوده است؛ اما در اواخر عمرش درباره مثالب شیخین زیاد سخن میگفته و آن دو را شتم میکرده است؛ بنابراین، روایت او برای ما حجت نیست.
نقد و بررسی:
اصل روایت:
علامه شمس الدین ذهبی در سیر اعلام النبلاء و میزان الإعتدال و حافظ ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان به نقل از ابن أبی دارم مینویسند:
إنّ عمر رفس فاطمة حتّی أسقطت بمحسن؛ عمر به فاطمه لگد زد که سبب سقط محسن گردید.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ) میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج ۱، ص ۲۸۳، تحقیق: الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل أحمد عبدالموجود، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۹۹۵ م؛
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج ۱۵، ص ۵۷۸، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ هـ؛
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) لسان المیزان، ج ۱، ص ۲۶۸، تحقیق: دائرة المعرف النظامیة - الهاند، ناشر: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات - بیروت، الطبعة: الثالثة، ۱۴۰۶ هـ – ۱۹۸۶ م.
البته همانگونه که در متن شبهه آمده است، ذهبی و ابن حجر، این روایت را به دلیل وجود ابن أبی دارم در سند آن و به بهانه رافضی بودن وی رد کرده و مینویسد:
احمد بن محمد بن السری بن یحیی بن أبی دارم المحدث أبو بکر الکوفی الرافضی الکذاب... ثم فی آخر أیامه کان أکثر ما یقرأ علیه المثالب حضرته و رجل یقرأ علیه ان عمر رفس فاطمة حتی أسقطت بمحسن.
ترجمه: در واپسین روزهای عمرش آنچه که بیشتر برای وی خوانده میشد مثالب خلفا بود، من خودم نزد وی بودم که دیدم مردی بر وی اینچنین میخواند: عمر به پهلوی فاطمه لگد زد که باعث سقط فرزندش محسن شد.
با بررسی دقیق شخصیت ابن أبی دارم و اعتبار و وثاقتی که او در طول زندگیاش نزد اهل سنت داشته، به این واقعیت میرسیم که سبب تضعیف ابن أبی دارم در اواخر عمر، تنها و تنها نقل همین روایت است و ایراد دیگری در او دیده نشده است؛ چرا که به اعتراف بزرگان اهل سنت او در تمام عمرش بر مذهب اهل سنت استوار بوده و از پیشوایان، حافظان و دانشمندان اهل سنت به شمار میآمده است؛ اما نقل برخی از حقایق تاریخی سبب شده است که نیش تند قلم عالمان اهل سنت، متوجه او شده و سبب تضعیفش شود.
شمس الدین ذهبی در سیر اعلام النبلاء، وی را «امام و پیشوا، حافظ و دانشمند» معرفی میکند:
ابن أبی دارم. الامام الحافظ الفاضل، أبو بکر أحمد بن محمد السری بن یحیی بن السری بن أبی دارم....
ودر ادامه مینویسد:
ابن أبی دارم به حفظ و معرفت متصف بود ولی گرایش به شیعه داشت؛ کان موصوفا بالحفظ والمعرفة إلا أنه یترفض.
و نیز مینویسد:
و قال محمد بن حماد الحافظ، کان مستقیم الامر عامة دهره.
الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج ۱۵، ص ۵۷۷ ـ ۵۷۹، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ هـ.
محمد بن حماد میگوید: در دوران عمرش در عقیده ومذهبش استوار بود.
و همچنین در روایتی که ابن أبی دارم در سند آن قرار دارد، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله فرمودهاند:
الحلال بین، والحرام بین، و بین ذلک مشتبهات لا یعلمها کثیر من الناس. من ترک الشبهات استبرأ لدینه و عرضه، و من وقع فی الشبهات، وقع فی الحرام کالراعی إلی جنب الحمی، یوشک أن یواقعه.
مرز حلال وحرام مشخص است؛ ولی بین این دو مشتبهاتی است که بیشتر مردم آن را نمیدانند، کسی که شبهات را ترک کند دین و آبرویش را حفظ کرده است و کسی که گرفتار شبهات شود، مرتکب حرام شده است؛ مانند کسی که همنشین بیمار است.
ذهبی پس از نقل این روایت میگوید:
الحدیث. متفق علیه؛ این حدیث مورد قبول واتفاق بر آن است.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج ۱۵، ص ۵۷۷، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ هـ؛
اما نکته شگفتآور اینکه ذهبی در ادامه به وی این چنین فحاشی میکند:
شیخ ضال معثر؛ پیرمردی گمراه و خطا کار!!!.
چگونه میتوان باور داشت که شخصی امام، حافظ و فاضل لقب بگیرد، در تمام عمرش ثابت قدم باشد، دارای حافظه قوی و معرفت دینی باشد، و روایتش در مرتبهای باشد که تمام علما بر آن اتفاق دارند؛ ولی در عین حال به همین شخص، گمراه و خطا کار نیز گفته شود؟!
آیا تعریفها و وصفهایی همچون: امام، حافظ، فاضل، موصوفا بالحفظ و المعرفة، با کلماتی همانند: «شیخ ضال معثر» قابل جمع است؟
آری، تعصب بیش از حد و دفاع نامعقول از مکتب خلفا و تلاش یرای حفظ آبروی آنها، شخصیت عظیمی همچون ذهبی را که به جرأت میتوان او را از اعجوبههای تاریخ اسلام نامید، به جایی رسانده است که در یک صفحه از کتابش این گونه دچار دوگانهگویی میشود.
بنابراین جا دارد که بپرسیم:
آیا رافضی بودن دلیل عدم وثاقت میشود؟
کدام عقل و منطقی به ما اجازه میدهد که به جرم رافضی بودن، روایت فردی را کنار بزنیم و آن را باطل قلمداد نمائیم؟ اگر اینگونه باشد باید اهل سنت بر تعداد زیادی از روایات صحاح سته خط بطلان بکشند؛ زیرا مؤلفین صحاح سته در موارد بسیاری از رافضه حدیث نقل نمودهاند که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره میکنیم:
1. عبید الله بن موسی:
ذهبی درباره این فرد میگوید:
قال ابن مندة کان أحمد بن حنبل یدل الناس علی عبید الله و کان معروفا بالرفض لم یدع أحدا اسمه معاویة یدخل داره.
ابن منده گفته: احمد بن حنبل مردم را به سوی او راهنمایی میکرد، به رافضی بودن معروف بود و اجازه نمیداد کسی که نامش معاویه بود، وارد خانهاش شود.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج ۹، ص ۵۵۶، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ هـ.
و در ادامه میگوید:
و حدیثه فی الکتب الستة؛ احادیث او در کتب صحاح سته موجود است.
مزی نویسنده تهذیب الکمال میگوید تمام صحاح سته از این شخص روایت نقل کردهاند.
عُبَید الله بن موسی بن أَبی المختار، واسمه باذام العبیسی، مولاهم أبو محمد الکوفی.
رَوَی عَن: إبراهیم بن إِسماعیل بن مجمع (ق)، و أسامة بن زید اللیثی (م)، و اسرائیل بن یونس (خمت س)، وإسماعیل بن أَبی خالد (خ)....
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۱۹، ص ۱۶۴، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
رمزهایی که در بین پرانتزها گذاشته شده، هر کدام مخفف اسم یکی از نویسندگان صحاح سته است. (خ) = بخاری؛ (م) = مسلم؛ (ق) = ابن ماجه قزوینی؛ (ت) = ترمذی (س) = نسائی.
2. جعفر بن سلیمان الضبعی:
عالمان اهل سنت ایشان را رافضی و از شیعیان غالی میدانند. خطیب بغدادی از یزید بن زریع نقل میکند که میگفت:
فان جعفر بن سلیمان رافضی.
- البغدادی، أحمد بن علی أبو بکر الخطیب (متوفای ۴۶۳ هـ)، تاریخ بغداد، ج ۵، ص ۱۶۴، ذیل ترجمه أحمد بن المقدام بن سلیمان، رقم ۲۹۲۵، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت.
مزی مینویسد: بخاری در کتاب الأدب المفرد و بقیه نویسندگان صحاح یعنی (مسلم، ابوداوود، ترمذی، نسائی، ابن ماجه) در کتب صحاحشان از این شخص روایت نقل کردهاند.
روی له البخاری فی «الأدب» و الباقون.
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۵، ص ۵۰، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
3. عبد الملک بن أعین الکوفی:
وی نیز در تمام صحاح سته اهل سنت روایت دارد. مزی به نقل از سفیان میگوید: او رافضی است:
عن سفیان: حدثنا عبد الملک بن أعین شیعی کان عندنا رافضی صاحب رأی.
و در ادامه میگوید:
حَدَّثَنَا سفیان، قال: هم ثلاثة إخوة: عبدالملک بن أعین، وزرارة بن أعین، وحمران بن أعین، روافض کلهم، أخبثهم قولا: عبدالملک
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۱۸، ص ۲۸۳، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
تعداد افرادی که هم به رافضی بودن متهم شده و هم در صحاح سته اهل سنت روایت دارند، به حدی است که برخی از دانشمندان سنی با توجه به این مطلب اعتراف کردهاند که اگر بخواهیم روایت آنها را کنار بگذاریم، باید کتابها را نابود کنیم. خطیب بغدادی در الکفایة فی علم الروایة مینویسد:
قال علی بن المدینی: «لو ترکت أهل البصرة لحال القدر، و لو ترکت أهل الکوفة لذلک الرأی، یعنی التشیع، خربت الکتب»
ترجمه: اگر بصریان را به خاطر قدری بودن و کوفیان را به خاطر نظرشان (شیعه بودن) رها کنی، همه کتابها را نابود کردهای.
سپس در توضیح سخن علی بن مدینی میگوید:
قوله: خربت الکتب، یعنی لذهب الحدیث و کتابها را نابود کردهای یعنی همه احادیث از بین میرود.
- البغدادی، أحمد بن علی أبو بکر الخطیب (متوفای ۴۶۳ هـ) الکفایة فی علم الروایة، ج ۱، ص ۱۲۹، تحقیق: أبو عبدالله السورقی، إبراهیم حمدی المدنی، ناشر: المکتبة العلمیة - المدینة المنورة.
و نیز در جای دیگر مینویسد:
و سئل عن الفضل بن محمد الشعرانی، فقال: صدوق فی الروایة إلا أنه کان من الغالین فی التشیع، قیل له: فقد حدثت عنه فی الصحیح، فقال: لأن کتاب أستاذی ملآن من حدیث الشیعة یعنی مسلم بن الحجاج».
از او در باره فضل بن محمد شعرانی سؤال شد؛ گفت: در روایت راستگوست، اما اشکالی که دارد این است که درباره تشیع زیاده روی میکند؛ به او گفتند: در صحیح از وی روایت کردهاید. گفت: کتاب استادم پر از روایات شیعه است (یعنی کتاب صحیح مسلم)!!!.
- البغدادی، أحمد بن علی أبو بکر الخطیب (متوفای ۴۶۳ هـ) الکفایة فی علم الروایة، ج ۱، ص ۱۳۱، تحقیق: أبو عبدالله السورقی، إبراهیم حمدی المدنی، ناشر: المکتبة العلمیة - المدینة المنورة.
آیا غلو در رفض سبب ضعف میشود؟
البته ممکن است به ما اشکال کنند که رافضی بودن سبب جرح نیست؛ بلکه آنچه سبب جرح است غلو در رفض است. غلو در رفض؛ یعنی محبت داشتن نسبت به علی علیهالسلام و مقدم دانستن ایشان بر ابوبکر و عمر و سب ابوبکر و عمر؛ همانگونه که ابن حجر عسقلانی این مطلب را در مقدمه فتح الباری ذکر میکند:
و التشیع محبة علی وتقدیمه علی الصحابة فمن قدمه علی أبی بکر وعمر فهو غال فی تشیعه ویطلق علیه رافضی وإلا فشیعی فإن انضاف إلی ذلک السب أو التصریح بالبغض فغال إلا فی الرفض وإن اعتقد الرجعة إلی الدنیا فأشد فی الغلو.
تشیع، دوست داشتن علی و مقدم دانستن وی بر همه صحابه است، پس اگر کسی علی را بر ابوبکر و عمر مقدم و برتر بداند، چنین شخصی در باره علی غلو کرده و غالی است، و به او رافضی گفته میشود و اگر فقط او را دوست داشت، شیعه است و اگر افزون بر دوستی علی، به صحابه فحش بدهد و دشمنیاش را آشکار نماید، شیعه غالی است، و اگر به رجعت معتقد باشد غلو او شدیدتر و سختتر است.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ)، هدی الساری مقدمة فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج ۱، ص ۴۵۹، ناشر: دار المعرفة - بیروت - ۱۳۷۹ -، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، محب الدین الخطیب.
محمد بن اسماعیل الأمیر الصنعانی به نقل از ابن حجر عسقلانی میگوید:
التشیع محبة علی علیه السلام و تقدیمه علی الصحابة فمن قدمه علی أبی بکر و عمر رضی الله عنهما فهو غال فی التشیع و یطلق علیه رافضی و إلا فشیعی فإن انضاف إلی ذلک السب و التصریح بالبغض فغال فی الرفض انتهی کلامه.
تشیع، دوستی علی و مقدم دانستن وی بر صحابه است و کسی که او را بر ابوبکر و عمر مقدم بداند در شیعه بودن غلو کرده و به وی رافضی گفته میشود و اگر سب و لعن را اضافه کند رافضی غالی است.
محمد بن اسماعیل الأمیر الصنعانی در ادامه میگوید:
و أما الساب فسب المؤمن فسوق صحابیا کان أو غیره إلا أن سباب الصحابة أعظم جرما لسوء أدبه مع مصحوبه صلی الله علیه و سلم و لسابقتهم فی الإسلام و قد عدوا سب الصحابة من الکبائر کما یأتی عن الفریقین الزیدیة و من یخالف مذهبهم.
فحش و ناسزا به مؤمن، سبب فسق میشود چه به صحابی باشد و یا غیر او، آری، فحش به صحابه جرمش بیشتر است؛ زیرا بیادبی به کسانی است که همنشین رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و سابقه آنان در اسلام و مسلمانی از دیگران بیشتر است. کما اینکه زیدیه، فحش و ناسزا به صحابه را از گناهان بزرگ دانستهاند...»
- الصنعانی، محمد بن إسماعیل الأمیر الحسنی (متوفای ۱۱۸۲ هـ)، ثمرات النظر فی علم الأثر، ج ۱، ص ۳۹ ـ ۴۰،: تحقیق: رائد بن صبری بن أبی علفة، ناشر: دار العاصمة للنشر والتوزیع - الریاض - السعودیة، الطبعة: الأولی، ۱۴۱۷ هـ - ۱۹۹۶ م.
اما با بررسی صحاح سته اهل سنت به این حقیقت میرسیم که در سلسه اسناد آنها، افرادی به چشم میخورند که به اعتراف عالمان اهل سنت، غلو در رفض دارند؛ ولی با این وجود، نویسندگان صحاح از آنها روایت نقل کردهاند. به عنوان نمونه:
۱. عدی بن ثابت:
مزی میگوید: بخاری، مسلم، ترمذی، نسائی، ابوداوود و ابن ماجه از او روایت نقل کردهاند:
رَوَی عَن: البراء بن عازب (ع)، وابیه ثابت (د ت ق)، وزر بن حبیش الأسدی (م ۴)، وزید بن وهب الجهنی (س)، وسَعِید بن جبیر (ع)، وأبی حازم سلمان الاشجعی (ع)، وسُلَیمان بن صرد (خم د سی).
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۱۹، ص ۱۶۴، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
رموز بین پرانتز را پیش از این توضیح دادهایم.
ابن حجر عسقلانی در باره او مینویسد:
و قال بن معین شیعی مفرط... و قال السلمی قلت للدار قطنی فعدی بن ثابت قال ثقة الا أنه کان غالیا یعنی فی التشیع.
ابن معین گفته: او شیعی افراطی است. سلمی گفته از دار قطنی در باره او پرسیدم، گفت: مورد اعتماد است؛ مگر اینکه او در تشیع غلو میکرده.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۷، ص ۱۴۹، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
۲. عباد بن یعقوب الرواجنی:
مزی میگوید: بخاری، ترمذی و ابن ماجه از او روایت نقل کردهاند.
و قال أبو أحمد بن عدی: سمعت عبدان یذکر عن أبی بکر بن أبی شیبة أو هناد بن السری، أنهما أو أحدهما فسقه و نسبه إلی أنه یشتم السلف... و روی أحادیثاً أنکرت علیه فی فضائل أهل البیت، و فی مثالب غیرهم.
و قال علی بن محمد المروزی: سئل صالح بن محمد، عن عباد بن یعقوب الرواجنی، فقال: کان یشتم عثمان.
قال: و سمعت صالحا یقول: سمعت عباد بن یعقوب یقول: الله أعدل من أن یدخل طلحة و الزبیر الجنة، قلت: ویلک، و لم؟ قال: لأنهما قاتلا علی بن أبی طالب بعد أن بایعاه.
احمد بن عدی میگوید: از عبدان شنیدم و او از ابوبکر بن ابوشیبه یا هناد بن سری نقل میکرد که این دو نفر یا یکی از آنان او را متهم به فسق کرده و به وی بدگویی به اصحاب را نسبت دادهاند... او روایاتی در فضائل اهل بیت و بدیهای دیگران نقل کرده است که مورد تأیید واقع نشده است.
علی بن محمد مروزی میگوید: از صالح بن محمد در باره عباد بن یعقوب رواجنی سؤال شد، گفت: او از عثمان بدگویی میکرد.
و نیز میگوید: از صالح شنیدم که میگفت: عباد بن یعقوب میگفت: خداوند عادلتر از آن است که طلحه و زبیر را به بهشت ببرد، گفتم: وای بر تو، چرا؟ گفت: چون آن دو نفر پس از بیعت با علی، با وی جنگیدند.
المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۱۴، ص ۱۷۸، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
۳. اسماعیل بن خلیفه:
مزی در تهذیب الکمال در باره او مینویسد:
إسماعیل بن خلیفة العبسی...
رَوَی عَن: إبراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن أَبی طالب... والحکم بن عتیبة (ت ق)، والسری بن إسماعیل... وفضیل بن عَمْرو الفقیمی (ق).
منظور از (ق) ابن ماجه و (ت) ترمذی است.
و در ادامه مینویسد:
وَ قَال (عمرو بن علی) أیضا: سألت عبد الرحمن عن حدیث أبی اسرائیل، فأبی أن یحدثنی به، وَقَال: کان یشتم عثمان رضی الله عنه.
و قَال البُخارِی: ترکه ابن مهدی، وکان یشتم عثمان.
عمرو بن علی میگوید: از عبد الرحمن از روایات ابواسرائیل پرسیدم تا برایم نقل نماید، به سخنم توجهی نکرد و گفت: ابواسرائیل (اسماعیل بن خلیفه) از عثمان بدگویی میکرد.
المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۳، ص ۷۷ ـ ۷۹، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
اگر غلو در رفض سبب تضعیف راوی میشود، چرا بزرگان در صحیحترین کتابهای اهل سنت از آنها روایت نقل کردهاند؟
آیا شتم شیخین سبب تضعیف راوی میشود؟
مستشکل استدلال میکرد که چون ابن أبی دارم در اواخر عمرش مثالب شیخین را بیان و آنها را شتم میکرده است، پس روایت وی مردود است و غیر قابل قبول. در حالی که میبینیم کسانی در سلسله راویان صحاح سته اهل سنت وجود دارند؛ با اینکه شیخین را شتم و مثالب آنها را بیان میکردهاند، در عین حال توثیق شدهاند که به نام چند نفر اشاره میکنیم:
۱. تَلِید بن سلیمان المحاربی، أبو سلیمان
وی از رجال سنن ترمذی است که ابوبکر و عمر را شتم میکرده است. مزی در باره وی مینویسد:
و قال أبو داود: رافضی خبیث، رجل سوء، یشتم أبا بکر وعمر.
ابوداوود گفته: او رافضی پست و مرد بدی است و به ابوبکر و عمر فحش میداده است.
و در ادامه میگوید:
وَ قَال [عَباس الدُّورِی] فی موضع آخر: کذاب، کان یشتم عثمان، وکل من شتم عثمان، أو طلحة، أو أحدا من أصحاب رسول الله (ص)، دجال، لا یکتب عنه، وعلیه لعنة الله والملائکة والناس أجمعین.
عباس دوری، در جای دیگر در باره تلید بن سلیمان گفته است: وی بسیار دروغگو است و عثمان را فحش میداده است، و هر کس عثمان یا طلحه و یا هر یک از اصحاب را فحش دهد، او دجال است و حدیث وی نوشته نمیشود و لعنت خدا، تمام مردم و ملائکه بر او باد.
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۳۲۱، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
ابن حجر عسقلانی مینویسد:
کذّاب کان یشتم عثمان؛ دروغ گویی که به عثمان فحش میداد.
و نیز مینویسد:
و قال ابن حبان: کان رافضیاً یشتم الصحابة.
ابن حبان گفته است: او رافضیای بود که به صحابه فحش میداد.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۴۴۷، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
در عین حال میبینیم که همین شخص توسط بسیاری از بزرگان اهل سنت توثیق و روایاتی که به نفع اهل سنت نقل کرده، تصحیح شده است. ابن حجر در ترجمه وی به نقل از مروزی مینویسد:
عن أحمد کان مذهبه التشیع ولم نر به بأسا وقال أیضا کتبت عنه حدیثا کثیراً عن أبی الجحاف.
از احمد بن حنبل نقل شده است که او شیعه بود و لی عیبی در او نمیبینیم. و همچنین گفته است که من روایات زیادی را از او که از ابوالجحاف نقل شده بود، نوشتهام.
و قال البخاری تکلم فیه یحیی بن معین ورماه وقال العجلی: لا بأس به کان یتشیع ویدلس.
بخاری میگوید: یحیی بن معین در مذمت وی سخن گفته و عجلی گفته است: اشکالی در او نیست، اظهار تشیع میکرد و در نقلها دست میبرد.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۴۴۷، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
مزی در تهذیب الکمال مینویسد:
روی له التِّرْمِذِی: حدیث أبی الجحاف عن عطیة عَن أبی سَعِید: قال النبی (ص): ما من نبی إلا وله وزیران... الحدیث. وَقَال: حسن غریب.
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۳۲۱، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
البته واضح است که چون این روایت به نفع اهل سنت است و تلید بن سلیمان آن را در فضائل خلیفه اول و دوم نقل کرده، «حسن» نامیده شده؛ اما روایاتی که به ضرر اهل سنت و علیه شیخین نقل کرده، به دلیل رافضی بودن، ضعیف شمرده میشود.
۲. عبد الرزاق بن همام:
شمس الدین ذهبی در باره او میگوید:
و له ما ینفرد به، ونقموا علیه التشیع، وما کان یغلو فیه بل کان یحبّ علیاً ویبغض من قاتله.
او چیزهایی نقل کرده است که در نقل آن تنها است و به جهت شیعه بودنش سرزنش شده است. در شیعه بودن غلو میکرد، علی را دوست داشت و دشمن کسانی بود که با علی جنگیدند.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، تذکرة الحفاظ، ج ۱، ص ۳۶۴، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولی.
مجلس ما را با یاد أبو سفیان کثیف نکنید:
در میزان الإعتدال و سیر اعلام النبلاء مینویسد:
سمعت مخلدا الشعیری یقول: کنت عند عبد الرزاق فذکر رجل معاویة، فقال: لا تُقْذِر مجلسَنا بذکر ولد أبی سفیان.
از مخلد شعیری شنیدم که میگفت: نزد عبد الرزاق بودم، سخن از معاویه به میان آمد، عبد الرزاق گفت: مجلس ما را با یاد پسر ابوسفیان کثیف نکنید.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ) میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج ۴، ص ۳۴۳، تحقیق: الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل أحمد عبدالموجود، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۹۹۵ م؛
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج ۹، ص ۵۷۰، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ هـ.
اعتراض عبد الرزاق به عمر:
ذهبی در میزان الإعتدال مینویسد:
سمعت علی بن عبداللّه بن المبارک الصنعانی یقول: کان زید بن المبارک لزم عبد الرزاق فأکثر عنه، ثم خرق کتبه، ولزم محمد بن ثور، فقیل له فی ذلک، فقال: کنا عند عبد الرزاق فحدثنا بحدیث ابن الحدثان، فلما قرأ قول عمر رضی اللّه عنه لعلی والعباس رضی اللّه عنهما فجئت أنت تطلب میراثک من ابن أخیک، وجاء هذا یطلب میراث أمرأته من أبیها. قال عبد الرزاق: انظر إلی هذا الانوَک [احمق، الجاهل العاجز] یقول: من ابن أخیک، من أبیها! لا یقول: رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم. قال زید بن المبارک: فقمت فلم أعد إلیه، ولا أروی عنه.
از علی بن عبد الله بن مبارک صنعانی شنیدم که میگفت: زید بن مبارک همنشین عبد الرزاق بود و از وی شنیدنیهای زیادی داشت؛ ولی سر انجام کتابهایش را پاره کرد و همنشین محمد بن ثور شد. در این باره از وی پرسیدند، گفت: نزد عبد الرزاق بودم، سخن از حدیث ابن حدثان پیش آمد، هنگامی که به این بخش از سخن عمر رسید که به علی و عباس گفت: تو آمدهای تا سهم ارث پسر برادرت را بگیری، و علی آمده است تا سهم ارث زنش از پدرش را بگیرد، عبد الرزاق گفت: ببین که این احمق میگوید: ارث پسر برادرش، نمیگوید: رسول خدا. به همین جهت از نزد وی خارج شدم و بازنگشتم و روایت هم از وی نقل نکردم.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ) میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج ۴، ص ۳۴۳، تحقیق: الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل أحمد عبدالموجود، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۹۹۵ م.
توثیقات عبد الرزاق:
ذهبی در باره او میگوید:
و حدیثه مخرج فی الصحاح... وکان رحمه الله من أوعیة العلم.
از او در صحاح، روایت نقل شده و دارای دانش فراوانی بود.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، تذکرة الحفاظ، ج ۱، ص ۳۶۴، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولی.
دفاع جانانه یحیی بن معین از عبد الرزاق:
حاکم نیشابوری در معرفة علوم الحدیث، شمس الدین ذهبی در سیر اعلام النبلاء و ابن حجر در تهذیب التهذیب به نقل از یحیی بن معین مینویسند:
لو ارتد عبد الرزاق عن الاسلام ما ترکنا حدیثه.
اگر عبد الرزاق از اسلام نیز برگردد، من حدیث او را ترک نمیکنم.
- النیسابوری، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاکم (متوفای ۴۰۵ هـ)، معرفة علوم الحدیث، ج ۱، ص ۱۳۹، تحقیق: السید معظم حسین، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الثانیة، ۱۳۹۷ هـ - ۱۹۷۷ م.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج ۹، ص ۵۷۳، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ هـ.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۶، ص ۲۸۰، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
دفاع ذهبی از تکذیب عبد الرزاق:
ذهبی به نقل از عباس بن عبد العظیم مینویسد:
والله الذی لا إله إلا هو، إن عبد الرزاق کذاب، والواقدی أصدق منه.
قسم به خدائی که جز او خدایی نیست، همانا عبد الرزاق دروغ گو است و واقدی از او راستگوتر است.
و سپس در پاسخ او میگوید:
قلت: بل والله ما بر عباس فی یمینه، ولبئس ما قال، یعمد إلی شیخ الاسلام، ومحدث الوقت، ومن احتج به کل أرباب الصحاح ـ وإن کان له أوهام مغمورة وغیره أبرع فی الحدیث منه ـ فیرمیه بالکذب....
گفتم: به خدا سوگند عباس با این سوگندش کار خوبی نکرده است و چه بد سخنی گفته است. از طرفی (برای استفاده علمی) به شیخ الإسلام و محدث زمان و کسی که صاحبان صحاح به احادیث و سخنان وی استناد و احتجاج میکند پناه میبرد و از سوی دیگر او را به دروغگویی متهم میکند.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج ۹، ص ۵۷۳، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ هـ.
توثیق نواصب:
از همه اینها که بگذریم، عالمان جرح و تعدیل اهل سنت کسانی را توثیق کردهاند که امیرمؤمنان علیه السلام را سبّ میکردهاند. حال پرسش ما این است که اگر شتم صحابه، سبب تضعیف راوی میشود، چرا نواصب را توثیق کردهاید؟
آیا کسی که ابوبکر و عمر را شتم کند، ضعیف؛ ولی کسی که امیرمؤمنان را شتم کند، ثقه است؟ آیا این برخورد دو گانه قابل توجیه است.
در ذیل تعدادی از نواصب را ذکر میکنیم که توسط عالمان جرح و تعدیل توثیق شدهاند.
۱- حریز بن عثمان الحمصی:
این شخص هر صبح وشام هفتاد بار امیرمؤمنان علیه السلام را لعن میکرد. مزی در تهذیب الکمال، ذهبی در تاریخ الإسلام، ابن حجر در تهذیب التهذیب و بدر الدین عینی در مغانی الأخبار مینویسند:
عن أحمد بن سلیمان المروزی: حدثنا إسماعیل بن عیاش، قال: عادلت حریز بن عثمان من مصر إلی مکة فجعل یسب علیا ویلعنه.
احمد بن سلیمان مروزی از اسماعیل بن عیاش نقل میکند که گفت: از مصر تا مکه حریز بن عثمان را همراهی کردم، در این مدت به علی ناسزا میگفت و او را لعن میکرد.
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۵، ص ۵۷۶، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای ۷۴۸ هـ)، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج ۱۰، ص ۱۲۳، تحقیق د. عمر عبد السلام تدمری، ناشر: دار الکتاب العربی - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۷ هـ - ۱۹۸۷ م.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۰۹، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
- العینی، بدر الدین محمود بن أحمد (متوفای ۸۵۵ هـ)، مغانی الأخیار، ج ۱، ص ۱۸۷.
ابن حجر عسقلانی مینویسد:
وقال ابن حبان: کان یلعن علیاً بالغداة سبعین مرة، وبالعشی سبعین مرة، فقیل له فی ذلک، فقال: هو القاطع رؤوس آبائی وأجدادی.
ابن حبان میگوید: علی را هر صبح و شام هفتاد مرتبه لعن میکرد، علتش را از وی جویا شدند، گفت: او سر پدران و اجدادم را قطع کرده است.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۰۹، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
و شگفتآور این است که این شخص از کسانی است که بیشترین توثیقات در حق او نقل شده است. مزی در تهذیب الکمال و ابن حجر عسقلانی در توثیقات او مینویسند:
وسألت أحمد بن حنبل عنه فقال ثقة ثقة وقال أیضا لیس بالشام أثبت من حریز... قال: وَقَال أبو داود: سمعت أحمد وذکر له حریز وأبو بکر بن أَبی مریم وصفوان، فقال: لیس فیهم مثل حریز، لیس أثبت منه، ولم یکن یری القدر، قال: وسمعت أحمد مرة أخری یقول: حریز ثقة، ثقة.
از احمد بن حنبل در باره وی پرسیدند، دو مرتبه گفت: ثقه است (بسیار مورد اعتماد است). و گفت: در شام از حریز مطمئنتر در نقل حدیث و آثار نبود.
معاذ بن معاذ میگوید: هنگامی در نزد احمد بن حنبل از حریز، ابوبکر بن مریم و صفوان یاد شد، شنیدم که میگفت: در میان آنها همانند حریز (در اعتبار) و مطمئنتر نبود و بار دیگر از احمد شنیدم که گفت: حریز مورد اعتماد است، مورد اعتماد است.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۰۹، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۵، ص ۵۷۲، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
ابن حجر در اول ترجمه او مینویسد:
[من رجال] البخاری والأربعة.
وی از راویان بخاری و چهار صحیح دیگر اهل سنت (غیر از مسلم) است.
و بدر الدین عینی مینویسد:
روی له الجماعة سوی مسلم، وأبو جعفر الطحاوی. وفی التهذیب: روی له البخاری حدیثین.
العینی، بدر الدین محمود بن أحمد (متوفای ۸۵۵ هـ)، مغانی الأخیار، ج ۱، ص ۱۸۷.
اگر شتم خلفا، سبب تضعیف میشود، چرا بخاری از او روایت نقل کرده است، چرا احمد بن حنبل او را این گونه توثیق کرده است؟
۲. عمر بن سعد بن أبی وقاص، قاتل امام حسین (ع):
مزی در تهذیب الکمال و ابن حجر در تهذیب التهذیب در باره عمر بن سعد بن ابووقاص، فرمانده مشهور یزیدیان در کربلا مینویسند:
وَ قَال أحمد بن عَبد الله العجلی: کان یروی عَن أبیه أحادیث، وروی الناس عنه. وهو الذی قتل الحسین، وهو تابعی ثقة.
عجلی میگوید: عمر بن سعد از پدرش روایاتی نقل کرده و دیگران نیز از او نقل کردهاند. او تابعی و مورد اعتماد است، او همان کسی است که حسین [علیه السلام] را کشته است.
- المزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج (متوفای ۷۴۲ هـ)، تهذیب الکمال، ج ۲۱، ص ۳۵۷، تحقیق د. بشار عواد معروف، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۰ هـ – ۱۹۸۰ م.
- العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای ۸۵۲ هـ) تهذیب التهذیب، ج ۷، ص ۳۹۶، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولی، ۱۴۰۴ هـ – ۱۹۸۴ م.
چگونه است کسی که فرزند رسول خدا را با آن وضعیت فجیع به شهادت میرساند، دختران رسول خدا را به اسارت میبرد، میتواند مورد اعتماد باشد و روایاتش برای اهل سنت حجت است؛ اما اگر کسی امیر مؤمنان علیه السلام را دوست داشته باشد، او را از خلفای سه گانه برتر بداند و یا احیاناً به یکی از خلفای سه گانه توهین کند، روایاتش ضعیف و غیر قابل قبول است؟
نتیجه:
روایت ابن أبی دارم، هیچ ایرادی ندارد و اتهاماتی که به او زدهاند؛ از جمله رافضی بودن و یا غلو در رفض، ضرری به صحت روایت نمیزند؛ چرا که عین همان مطالب در باره راویان بخاری، مسلم و دیگر صحاح سته اهل سنت نیز نقل شده است.
منبع: سایت سبطین