زندگی بی‌تعارف

زندگی بی‌تعارف

حجة الإسلام دکتراصغر هادوی

در فرهنگ ما ایرانی‌ها تعارف کردن کار رایجی است، به گونه‌ای که اگر کسی این خصلت را نداشته باشد، او را متهم به بی‌عاطفگی و بی‌فرهنگی می‌کنند. شاید تفاوت ایرانی‌ها در تعارف کردن با اقوام دیگر، ریشه در واژه قرآنی آن داشته باشد که حکمت خلقت جماعت‌ها و قبیله‌ها، شناخت یکدیگر است، «... و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا...»(۱)

مرز مشخص فرهنگ‌ها، همین آداب و رسوم ویژه ملت‌هاست و سبک زندگی تعارفی ما کمتر در جاهای دیگر دیده می‌شود.

• و اما این تعارفی که بین ما مردم رایج است، آیا دروغ مصلحت‌آمیز است یا راست مفسده‌آور؟
• یا اصلاً حقیقت دارد؟ آیا سبک زندگی بی‌تعارف خوب است یا همراه تعارف؟
• آیا در سیره امامان معصوم علیهم السلام و بزرگان دین، تعارف وجود داشته است؟

در این نوشتار به این پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود.

فرق احترام و تعارف:
آنچه امروز بین ما ایرانی‌ها رایج است و جزیی از سبک زندگی ما را تشکیل می‌دهد، تعارفاتی هستند که بسیاری از آن‌ها ممکن است دروغ باشند. این اخلاق به قدری فراگیر شده که مرز بین حقیقت و دروغ از بین رفته است. گاهی تعارف ریشه در احترام به دیگران دارد که نه تنها بد نیست، بلکه در متون دینی ما به آن سفارش شده است.

تعارف به پدر و مادر و اساتید و بزرگ‌تر‌ها و پیشی نگرفتن از آنان نه تنها اشکال ندارد، بلکه بسیار هم کار پسندیده‌ای است، اما تعارفات غیرواقعی آثار سوئی در زندگی شخصی و نظم اجتماعی دارند. مثلاً تعارف برای شام یا ناهار در منزل، در حالی که آمادگی آن وجود ندارد، می‌تواند شیرازه دخل و خرج خانوار را از هم بگسلد. البته این مسئله، مانع از ایثار و از خودگذشتگی برای سیر کردن یک فرد گرسنه نیست و ارزش آن به اندازه‌ای است که خداوند برای اهل بیت علیهم السلام که فقیر و مسکین و یتیم را غذا دادند، سوره نازل کرد.

این امر با آگاهی از نیاز میهمان و حتی آگاهی به عدم امکانات میزبان امکان‌پذیر است و با اینکه شخص نه امکانات خودش را می‌داند و نه نیاز میهمان را و فقط بر اثر عادت به دیگری تعارف می‌کند او هم می‌پذیرد و چندان نیازی هم به میهمانی دادن ندارد و نتایج سوئی را به دنبال می‌آورد، فرق بسیار دارد. به این مشکل بیفزائید این مسئله را که میهمان مراعات وقت و امکانات صاحب‌خانه را هم نکند که علاوه بر پیامد اقتصادی، نظم زندگی میزبان را هم به هم می‌زند.

زندگی منظم مثل یک جدول و جورچین است که اگر یک مهره یا یک خانه آن جا‌به‌جا شود، تمام زندگی به هم می‌ریزد و مدتی طول می‌کشد تا دوباره همه چیز در مسیر طبیعی قرار گیرد. اما اگر میهمانی دادن از روی حقیقت و آگاهی باشد، نه تنها مشکل اقتصادی ایجاد نمی‌کند، بلکه مشکل‌گشا هم می‌شود.

در روایت است که حفص بن عمر یجلّی از وضعیت نابسامان مالی خود به امام صادق علیه السلام شکایت کرد. حضرت فرمود: «بالش خود را به ده درهم بفروش و برادرانت را دعوت و برای آن‌ها طعامی فراهم کن و از آن‌ها بخواه برای تو دعا کنند».(۲)

تعارف و دروغ:
تردیدی وجود ندارد که بسیاری از تعارفاتی که بین مردم رایجند، واقعیت ندارند و این رویه می‌تواند منشأ فسادهای زیادی در جامعه شود. گاهی دروغ برای آشتی دادن بین دو نفر است و در روایتی از امام صادق علیه السلام این دروغ جایز شمرده شده است(۳) و یا دروغی که با آن می‌توان از شرّ ستمگری‌‌ رها شد، ولی در موارد دیگر دروغ خواه شوخی باشد یا جدی، کوچک باشد یا بزرگ، پذیرفته نیست.(۴)

اگر کسی آمادگی میهمانی ندارد و در‌‌ همان حال، با تعارف کسی را دعوت می‌کند و یا خود در تأمین هزینه‌های زندگیش معطل است و تعارف به قرض دادن می‌کند و در واقع میل به قرض دادن ندارد و یا برای سوار کردن در وسیله شخصی خود به دیگر تعارف می‌کند، ولی میل باطنی ندارد، در همه این موارد دروغ گفته است، ولی اگر با وجود نیاز و دلبستگی به وسیله، از ته دل به کسی تعارف کند تا مشکلی را از پیش روی او بردارد، حقیقت گفته است و ثواب می‌برد.

شنیده‌ها حاکی از آنند که این رسم غلط در بسیاری از کشورهای غیرمسلمان وجود ندارد و خوب نیست در عمل به قرآن و احکام اسلامی، دیگران بر مسلمانان پیشی بگیرند. اگر تعارف به صورت دروغ در میان ما رایج شود، به تدریج تلخی دروغ از بین می‌رود و به دروغ‌های بزرگ هم عادت خواهیم کرد.

در روایت است که امام سجاد علیه السلام پیوسته به فرزندان خود می‌فرمودند: «از دروغ کوچک و بزرگ، جدی و شوخی بپرهیزید، زیرا انسان هرگاه در چیز کوچکی دروغ بگوید، برای گفتن دروغ بزرگ نیز جرئت پیدا می‌کند.(۵)

معروف است که آیت الله بروجردی درباره آقای درچه‌ای نقل می‌کردند که اغلب غذای ایشان به هنگام ناهار و شام نان و ماست بود و نعنا خشک هم به آن اضافه می‌کردند و کمتر اتفاق می‌افتاد غذای پخته مثل آبگوشت داشته باشند. از جمله ویژگی‌های ایشان پرهیز از تعارفات مرسوم بود. روزی از ایشان سئوال کردم: «شما چرا تعارف نمی‌کنید؟» پاسخ دادند: «در تمام مواقع خوف آن دارم که تعارفم دروغ باشد و خدای نکرده جزء دروغگویان محسوب شوم، چون افرادی که هنگام غذا خوردن بر من وارد شده‌اند یا می‌دانستم که غذا خورده‌اند، در این صورت تعارف معنا نداشت، یا احتمال می‌دادم غذای مرا نپسندند، یا غذای موجود فقط به اندازه خودم بود و من هم بی‌اندازه گرسنه بودم. به هر حال، چون احساس می‌کنم در این موارد، تعارف بنده معنا ندارد و شائبه دروغ نیز به آن وارد است، از تعارف پرهیز می‌کنم.»(۶) و این رفتار آقای درچه‌ای موجب شد که درباره او بگویند: «آیتی عظیم و به حقیقت جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم سلام الله علیهم اجمعین بود».(۷)

اسماء بنت عمیس می‌گوید: «در شب زفاف عایشه، رسول خدا صلی الله علیه و آله ظرف شیری را به من داد و فرمود: به زن‌ها بده تا بخورند. گفتند: میلی به نوشیدن شیر نداریم (تعارف دروغین کردند). رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: بین گرسنگی و دروغ جمع نکنید. اسماء گفت: یا رسول الله اگر چیزی را میل داریم و بگوییم میل نداریم، آیا دروغ شمرده می‌شود؟ فرمودند: به درستی که دروغ در برنامه عمل ثبت می‌شود، هر چند کوچک باشد.(۸)

اسلام و تعارف:
قرآن برای میهمانی کلمه اذن را آورده است و فرموده هرگاه به شما اذن داده شد به میهمانی بروید. اذن با اجازه فرق دارد. اذن همیشه قبل از انجام کار است، ولی اجازه می‌تواند بعد از انجام کار باشد. قبل از میهمانی باید دعوت و اذن در کار باشد. تعارف مجوز میهمانی نیست.

در روایات شیعه در بحارالانوار چند روایت در باره تعارف آمده است. در یکی از آن‌ها می‌خوانیم که روزی امام صادق علیه السلام به همراه فرزندشان اسماعیل در مجلسی بودند، یکی از دوستان آن حضرت وارد شد و سلام کرد و سپس نشست. وقتی حضرت از جای برخاستند که از مجلس خارج شوند، آن شخص نیز برخاست و به اتفاق امام علیه السلام به راه افتاد. در راه همراه امام بود تا اینکه به در خانه امام رسیدند. اما علیه السلام بی‌آنکه به آن شخص تعارف کنند، از او جدا و وارد خانه شدند. اسماعیل به حضرت عرض کرد: «چرا به آن شخص تعارف نکردید و نفرمودید داخل منزل شود؟» حضرت فرمودند: «آمادگی پذیرش او را نداشتم.» اسماعیل گفت: «اگر تعارف می‌کردید او خودش نمی‌آمد.» حضرت فرمودند: «دوست ندارم خداوند، نام مرا جزء کسانی ثبت فرماید که در تعارف زیاده‌روی می‌کنند.(۱۰)

از روایت دیگری فهمیده می‌شود به جای تعارف و زبان‌بازی، باید نیاز واقعی دیگران را برطرف کرد. امام صادق علیه السلام فرمودند: «وقتی کسی به خانه تو می‌آید، برای او غذا بیاور، اگر نخورد آب بیاور و اگر ننوشید آب وضو برای او فراهم کن».(۱۱)

در احوالات آقای بروجردی آمده است بر هر سفره‌ای که برای میهمانان داشت، یک نفر مسئول بود که ظرف غذای میهمانان را پر کند، بدون آنکه آن‌ها تقاضا کنند و بدون اینکه تعارفی در کار باشد.

نتیجه‌گیری:
باید سمت و سوی سبک زندگی ما به طرف زندگی شفاف و واقعی باشد. تعارف بدون آمادگی در واقع ارائه تصویری دروغین از زندگی خود است. یکی از عوامل این نوع رفتار‌ها هم این است که برای داوری‌های دیگران درباره خودمان ارزش قائلیم و دوست داریم همه از ما تصویری متفاوت با آنچه هستیم داشته باشند و لذا تن به دروغ می‌دهیم، در حالی که آموزه‌های دینی ما خلاف این را می‌گوید. در روایت است اگر گردویی در دست توست و دیگران می‌گویند گوهر است یا گوهری در دست توست و دیگران می‌گویند گردوست، به حرف هیچ کدام توجه نکن. به جای این سفیدنمایی‌های دروغین، انسان باید رابطه خود را با خدایش اصلاح کند تا او هم رابطه انسان را با دیگران اصلاح کند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: مَن أصلَحَ بَینَهُ وَ بَینَ الله أصلَحَ اللهُ مابَینَهُ وَ بَینَ الناس.(۱۲)

اگر کسی بخواهد با تعارفات غیرواقعی شخصیت‌سازی کند طبق این روایت به هدف نخواهد رسید. اگر تعارف در راستای رضای حق باشد و آلوده به دروغ نباشد، در چهارچوب سبک زندگی اسلامی است و خداوند هم به گوینده آن کمک خواهد کرد.

پی‌نوشت‌ها:
۱ـ حجرات، ۱۳.
۲ـ مستدرک سفینه البحار، ج ۶، ص ۵۴۰.
۳ـ بحارالانوار، ۷۲/۲۶۳/۴۸.
۴ـ میزان الحکمه، عنوان الکذب.
۵ـ بحارالانوار، ۷۲/۲۳۵/۲.
۶ـ قصه‌های خواندنی از چهره‌های ماندنی، نوشته سیدتقی درچه‌ای.
۷ـ ketabname.
۸ـ سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۳۷.
۹ـ احزاب، ۵۳.
۱۰ـ بحارالانوار، ۷۲/۴۵۷/۳.
۱۱ـ بحارالانوار، ۷۲/۴۵۷/۲.
۱۲ـ بحارالانوار، ۷۹/۱۷۹.

سوتیتر‌ها:

۱. فرق احترام و تعارف: آنچه امروز بین ما ایرانی‌ها رایج است و جزیی از سبک زندگی ما را تشکیل می‌دهد، تعارفاتی هستند که بسیاری از آن‌ها ممکن است دروغ باشند. این اخلاق به قدری فراگیر شده که مرز بین حقیقت و دروغ از بین رفته است. گاهی تعارف ریشه در احترام به دیگران دارد که نه تنها بد نیست، بلکه در متون دینی ما به آن سفارش شده است.

۲. تعارف به پدر و مادر و اساتید و بزرگ تر‌ها و پیشی نگرفتن از آنان نه تنها اشکال ندارد، بلکه بسیار هم کار پسندیده‌ای است، اما تعارفات غیرواقعی آثار سویی در زندگی شخصی و نظم اجتماعی دارند. مثلاً تعارف برای شام یا ناهار در منزل، در حالی که آمادگی آن وجود ندارد، می‌تواند شیرازه دخل و خرج خانوار را از هم بگسلد.