بحث اخلاقی

ذکر خدا در هر حال

«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام:

قَالَ: مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ: إِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مُؤَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَ ذِكْرُ اللَّهِ‏ عَلَى‏ كُلِ‏ حَالٍ‏.

قَالَ قُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ وَ مَا وَجْهُ ذِكْرِ اللَّهِ‏ عَلَى‏ كُلِ‏ حَالٍ‏؟

قَالَ: يَذْكُرُ اللَّهَ عِنْدَ الْمَعْصِيَةِ يَهُمُّ بِهَا فَيَحُولُ ذِكْرُ اللَّهِ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ تِلْكَ الْمَعْصِيَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ-: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ‏.»[1]

حقیقت ذکر، عبارت است از:

توجه قلبی، برآمده از معرفت حقیقی و همراه با مسئولیت‌شناسی.

نکته قابل توجه این است که ذکر و یاد خدا به این معنا، بسیار دشوار است. تنها این نیست که انسان تسبیح دست بگیرد و یک لفظی را تکرار کند. بلکه ذکر حقیقی یعنی توجهی که ناشی از معرفت و همراه با مسئولیت است.

در روایات متعدّدی از حضرات معصومین علیهم السلام در منابع مختلف و با عبارت‌های متفاوت، از جمله روایتی که خواندم، تصریح شده است که ذکر گفتن و ذاکر خدا بودن در هر حال از سخت‌ترین اعمال و فرائض می‌باشد.

در بعضی از  روایات با این تعبیر آمده است که امّت، توان این کار را ندارد، یعنی ذاکر خدا بودن در هر حال، فوق العاده کار مشکلی است.

در این روایت مورد بحث می‌فرماید:

یکی از سخت‌ترین کارهایی که بندگان انجام می‌دهند، این است که:

1) انسان نسبت به مردم با انصاف رفتار کند و منصف باشد.

2) یکی دیگر هم اینکه مواسات داشته باشد؛ دیگران را مانند خودش فرض کند و با آن‌ها همدردی کند.

3) سوم ذاکر خدا بودن در هر حال است.
ابی بصیر رحمة الله علیه که راوی این حدیث است، سؤال کرد، مقصود شما از ذکر خدا در هر حال چیست؟ یعنی - به تعبیر من - تسبیح دست بگیرد، ذکر «الله اکبر» یا «لا إله إلّا الله» را تکرار کند؟

حضرت می‌فرماید: معنایش این است که وقتی گناه پیش می‌آید توجه به خدا پیدا کند و یاد خدا بین او و گناه فاصله شود؛ بعد حضرت می‌فرماید:

و هو قول الله تعالی:

إِنَّ الَّذينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ‏ طائِفٌ‏ مِنَ‏ الشَّيْطانِ‏ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون[2]‏

انسان‌های باتقوا وقتی گرفتار وسوسه شیطان می‌شوند، به یاد خدا می‌افتند و بینش پیدا می‌کنند. یعنی آن یاد خدایی که در دل انسان نفوذ کرده و ملکه انسان شده؛ تنها ذکر زبانی نیست. ذکر واقعی آن است که شخص مؤمن، خودش را طوری تربیت کند که یاد خدا ملکه او شود. تقوا هم همین است، تقوا هم آن ملکه‌ای است که مانع از گناه می‌شود.

خداوند توفیق یک چنین ذکری را به همه ما عنایت بفرماید.

تقریر درس خارج آیة الله ری‌شهری 92/11/29

پانوشت:

1_ معاني الأخبار،ابن بابویه، ص192 

2_ اعراف/سوره7، آیه201