افقه الفقهاء کیست؟

1: شیخ طوسی: (385 _ 460)

محمد بن حسن بن علی بن حسن، مشهور به شیخ طوسی و ملقّب به شیخ الطائفه، از بزرگترین فقهاء تشیّع و مؤلّف دو کتاب از کتب اربعه شیعه به نام‌های «التهذیب» و «الإستبصار» است. وثوق به شیخ الطائفه و عظمت و جاذبه وی، تا آنجا پیش رفت که پس از وفات شیخ در سال 460 قمری تا حدود 100 سال بعد از آن، باب اجتهاد به کتب شیخ طوسی محدود شد یعنی بزرگان فقهاء بعد از ایشان تا زمان إبن ادریس حلّی، معتقد بودند از آنجا که شیخ طوسی رضوان الله تعالی علیه به اصول اربعمائه دسترسی داشته همچنین به خاطر فهم عمیق ایشان نسبت به آیات و روایات و قرابت بیشتر به عصر معصومین علیهم‌السلام، شیخ را افقه فقهاء شیعه به حساب آورده و حرف آخر در استنباط احکام شریعت را همان نظراتی می‌دانستند که در کتب شیخ چون نهایة، استبصار، التهذیب و الخلاف و الجمل و العقود، الإیجاز فی الفرائض و غیره بیان شده است.

2: محقق حلّی: (602 _ 676)

ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی: فقیه، اصولی و شاعر بزرگ شیعه در قرن هفتم و مشهور به محقق حلی و محقق اوّل است. وی از نامورترین فقیهان عصر خویش بوده و بلکه از ناموران مطلق فقهاء شیعه است؛ جلالت علمی محقق حلّی تا بدان جاست که هرگاه در آثار فقهاء، کلمه «محقق» بدون قرینه و نشانه‌ای ذکر شود ایشان، مورد نظر است. برخی به جای شیخ طوسی، محقق را افقه فقهاء شیعه می‌دانند.

شیخ حسن، فرزند شهید ثانی،مشهور به صاحب معالم او را بدین گونه یاد می‌کند:

«اگر علامه حلّی، را فقیه و بزرگ همه زمان‌ها می‌شمردند بهتر بود؛ چرا که محقق، سرآمد فقیهان شیعه است و در میان آنان، نظیری ندارد[1].

شهید مطهری رحمة الله علیه، در وصف او گوید:

«در فقه کسی را بر او مقدم نمی‌شمارند. در اصطلاح فقها، هر گاه «محقق» به طور مطلق گفته شود، مقصود همین شخص بزرگوار است. فیلسوف و ریاضی‌دان بزرگ، خواجه نصیرالدین طوسی با او در حله، ملاقات کرده و در جلسه درس فقهش، حضور یافته است. کتاب‌های محقق، مخصوصاً کتاب شرایع در میان طلاب، یک کتاب درسی بوده و هست و فقهاء زیادی، کتب محقق را شرح کرده یا حاشیه بر آن نوشته‌اند[2].»

محقق حلی، صاحب تألیفات زیادی در فقه و اصول و رجال و شعر و غیره است امّا از میان کتب ایشان، کتاب شرایع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام او مشتمل بر ویژگی‌های ذاتی اضافه‌تری است که به برخی از آن‌ها در ذیل اشاره خواهد شد. علاوه بر آن، میرزا محمد تـُنـُکابُنی (متوفای 1302 قمری) در کتاب قصص العلماء، تشرف یکی از علماء را نقل می‌کند که حضرت مهدی علیه‌السلام به صحّت و مطابق با واقع بودن این کتاب تصریح نموده‌اند؛ پس از آن، آیت الله مرعشی نجفی رضوان الله تعالی علیه، در وصیّت‌نامه خویش، پرده از تشرّفی بر می‌دارد که برای خود ایشان حاصل شده در آن تشرّف، حضرت نکاتی فرموده بودند که یکی از آن‌ها، تأکید به صحیح و مطابق واقع بودن این کتاب است؛ سپس حضرت فرموده بودند: (نقل به مضمون) مطالب آن کتاب، مطابق با واقع است مگر کمی از مسائل آن. (یا دو مسئله از آن)

برخی از ویژگی‌های ذاتی کتاب شرایع الإسلام:

• عبارت‌های واضح

• دقت در رساندن معانی

• ایجاز در به کار گرفتن الفاظ

• شیوۀ بی‌نظیر در طرح مباحث

• امانت داری در بیان افکار و نظریات

• دیگر ویژگی‌های کتاب، می‌توان به شروح، تعلیقه‌ها و حواشی فراوان بر شرایع الاسلام اشاره کرد.

معروف است که اگر کسی موفق شود یک دور این کتاب را بخواند، حج خانه خدا، روزی او می‎‌شود.

ظاهراً در یکی از تشرّفات که داستان آن در قصص العلماء آمده حضرت مهدی علیه‌السلام، در تأیید کتاب شرایع فرموده‌اند: (نقل به مضمون) همه آن مطابق واقع است إلا دو مسئله از آن؛ فقهاء و اصولیّون از همین باب، برای حجیّت 12 هزار مسئله این کتاب با وجود علم اجمالی به اشتباه بودن دو مسئله از آن، راه‌کارهایی مطرح کرده‌اند که به شرح زیر است:

• برخی گفته‌اند: از آنجا که اصل اوّلی، صحّت روایات و عدم صحّت فتاوا است بنا را بر آن می‌گذاریم که آن دو مسئله، باید از ابتداء کتاب طرح شود (کنار گذاشته شود) و بقیه مسائل آن، صحیح باشد زیرا این کتاب، مشتمل بر فتاوی است و اصل اوّلی در موقع شکّ، عدم صحّت آن است. و در ابتدای مطالعۀ کتاب، این اصل به قوّت خود باقی است ولی در اَثناء متن، طبق سیرۀ عقلاء، می توان به عموم صحّت کتاب که از فرمایش حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف حاصل شده، عمل کرد.

• برخی دیگر گفته‌اند وقتی حضرت به مطابقت شرایع الاسلام با واقع، تأکید فرموده‌اند؛ دلیل آن است که ما باید به آن کتاب، از همان آغازش، خوش‌بین باشیم و لذا آن دو مسئله باید از آخر کتاب، پس از عمل به اصل صحّت از آغاز و در اَثناء متن، طرح (کم) شود.)

• امّا به نظر صحیح‌تر، و مطابق مسئله اصولیِ عدم اعتنا در شبهات غیر محصوره، بنا را بر حجیّت تمام مسائل آن کتاب می‌گذاریم زیرا نسبت ریاضی و منطقی 2 مسئله به 12 هزار مسئله، چیزی نیست که بشود به خاطر آن، به حجیّت دیگر مسائل، شبهه وارد کرد و سیره عقلاء نیز بر همین، استوار است که در چنین مواردی به شبهه، اعتنا نمی‌کنند.

3: شهید اوّل: (734 _ 786)

مـحـمد بن مكی، معروف به شهید اوّل، شاگرد فخرالمحقّقین، یكی از اعاظم فقهاء شیعه که در ردیـف محقق حلی و علامه حلی قرار دارد. برخی او را افقه فقهاء امامیه می‌دانند.

شـهـیـد اوّل در سال ۷۳۴ متولد شده و در ۷۸۶ به فتوای یك فقیه مالکی مذهب و تأیید یك فقیه شافعی مـذهب، شهید شده است.

كتاب اللمعة الدمشقيّة يكى از آثار كم‌نظير بجاى مانده از شهيد اوّل قدس سره مى‌باشد. اين كتاب كه در بردارندۀ يك دوره از مهم‌ترين مباحث فقهى است به سبك فقه فتوايى نوشته شده و گاهى نيز به صورت بسيار مختصر مباحث استدلالى در آن ديده مى‌شود و به دليل اختصار و تعابير روان همراه با نظم و ترتيب از جايگاه خاصى برخوردار است.

از آنجا كه شهيد اوّل، اديب بزرگ و شاعر با ذوقى بوده به تعابير فقهى متداول آن زمان، بسنده ننموده بلكه با دگرگونى در تعابير فقهى زمان خود و با استفاده از علم معانى و بيان و بكارگيرى زيباترين تعابير اثرى جاودانه را ايجاد نموده است.

لمعه از مشهورترين مصنّفات شهيد اوّل و معتبرترين متون فقهی شيعه است. از زمان نگارش اين كتاب گرانقدر، فقهاء عظام، توجه خاص به آن داشته و در تأليفات خود به آن استناد نموده‌اند.

در پایان...

بنا بر اصل جواز تقلید از فقیه جامع الشرایط میّت، که بسیاری از علماء أخباری همچنین برخی از اصولیّون مثل شهید ثانی و مرحوم میرزای قمی و از مراجع تقلید معاصر، برخی از اصولیّون مثل شهید ثانی و مرحوم میرزای قمی و از مراجع تقلید معاصر، برخی چون مرحوم آیت الله سبزواری و غیره، قائل به آن هستند اگر کسی بخواهد در مقام تقلید، به یکی از کتب فقهاء پیشین مراجعه کند می‌تواند بنا بر آنچه در فضل و بزرگی شیخ طوسی و محقق حلّی و شهید اوّل بیان شد به یکی از کتب زیر مراجعه کند:

• کتاب النهایه‌ نوشته شیخ طوسی که در حکم رساله ایشان بوده است.
• کتاب شرایع الإسلام محقق حلّی
• کتاب لمعة الدمشقیه، نوشته شهید اوّل

در مقام ترجیح، ممکن است کسی کتاب النهایة شیخ را بر دو کتاب دیگر، برتری دهد زیرا، گر چه برخی محقّق حلّی و شهید اوّل را نیز افقه فقهاء دانسته‌اند امّا شیخ طوسی، در میان علماء به این لقب، شهرت بیشتری داشته؛ علاوه بر آن، شیخ طوسی به عصر ائمه معصومین علیهم‌السلام و سرچشمه وحی نزدیک‌تر بوده همچنین شیخ تا پیش از عزیمت به نجف و آتش‌سوزی بغداد به اصول اربعمائه دسترسی داشته است.

امّا ممکن است کسی به خاطر توصیه حضرت مهدی علیه‌السلام، کتاب شرایع را ترجیح دهد. استاد ما حضرت آقای سید احمد سجادی زید عزّه، کتاب لمعه را به خاطر انضباط ابواب و شیوایی عبارات؛ داشتن ترجمه فارسی روان و رسا، همچنین به خاطر تصریح شهید در آخر لمعه بر اینکه این کتاب، مشتمل بر فتاوائیست که اشتهار دارد از باب رجحان قول مشهور، کتاب لمعة الدمشقیه (لمعه= درخشش) را برای توصیه به عنوان رساله عملیه بر دو کتب فوق‌الذکر، برای کسی که حجت شرعی در تقلید ابتدائی از میّت برای او ثابت شده، ترجیح داده‌اند.

برداشت‌هایی از درس استاد سجادی/ مسعود رضانژاد فهادان

یادآوری: در تنظیم و نگارش این مقاله، در برخی موارد از سایت ویکی فقه، استفاده شده است.

لینک فابل PDF این مقاله

پانوشت: