مفهوم ایمان

وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَرْضِیِّ الْأَفْعَالِ:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بَلِّغْ بِإِیمَانِی أَکْمَلَ الْإِیمَانِ.[۱]

یکی از بهترین و آموزنده‌ترین دعا‌ها، دعای مکارم الاخلاق است که در صحیفه نورانی سجادیه آمده است.

نیایشگر، در نخستین فراز این دعای مبارک پس از درخواست صلوات بر پیامبر و خاندانش، از خدا می‌­خواهد تا ایمانش را به کامل­‌ترین ایمان برساند. برای تبیین این فراز چند نکته قابل توجه است:

نکته اوّل این است که مراد از ایمان چیست؟

روایاتی که در تبیین این واژه وارد شده‌­اند، بسیار است که در مدخل «ایمان» کتاب دانشنامه قرآن و حدیث، آن‌ها را جمع­‌آوری کرده­‌ایم. به طور خلاصه از مجموع این روایات، چنین به دست می‌­آید که:

ایمان عبارت است از معرفت و باور قلبی، همراه با التزام عملی.

اگر انسان به آنچه اعتقاد به آن لازم است، معرفت پیدا کند و آن را باور کند و این معرفتش با التزام عملی به مقتضای آن توأم باشد، ایمان، محقق شده است. این تعریفی است که در این روایت نورانی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این گونه بیان شده است:

لَیسَ الإِیمانُ بِالتَّحَلّی و لا بِالتَّمَنّی، و لکِنَّ الإِیمانَ ما خَلَصَ فِی القَلبِ وَ صَدَّقَهُ الأَعمالُ. [۲]

ترجمه: ایمان، به آراستن و آرزو نیست؛ [به اینکه انسان، ظاهرش را شبیه شخص مؤمن بیاراید یا به امید مؤمن بودن، تنها سخن از ایمان بر زبان براند] بلکه ایمان، آن است که در دلْ [از هرگونه شرک و شکی] خالص باشد و اعمال، آن را تأیید کنند. چون اگر عمل، ایمان را تصدیق نکند، معلوم می‌­شود باور قلبی به مقتضاء ایمان وجود ندارد.

در روایت دیگری نیز، ایمان اینگونه تعریف شده است:

الإِیمانُ ما وَقَرَتهُ القُلوبُ و صَدَّقَتهُ الأَعمال‏. [۳]؛ ایمان، چیزى است که در دل‏‌ها جاى گیرد و کردار، آن را تأیید کند.

نکته دوم این است که کمال ایمان به چه معناست؟ پاسخ این سؤال با توجه به تعریفی که برای ایمان بیان شد، روشن می‌­شود، زیرا هم معرفت قلبی، قابل تقویت است و هم عمل انسان، قابل افزایش است. هر چه باور انسان، قوی­‌تر گردد، التزام عملی به مقتضاء ایمانش نیز افزوده می‌­شود. پس بالا‌ترین درجه باور قلبی و بیشترین التزام عملی به مقتضاء ایمان، اوج و کمال ایمان است، تا جایی که به درجه یقین می‌­رسد که توضیح آن بعداً می‌­آید.

نکته سوم این است که چرا دعای مکارم الاخلاق با درخواست رسیدن ایمان به کامل­‌ترین آن، شروع شده است؟

جواب این است که عمل، بدون ایمان ثمری ندارد. امیر مؤمنان علیه السلام می‌­فرماید:

الإِیمانُ وَ العَمَلُ أخَوانِ تَوأَمانِ وَ رَفیقانِ لا یَفتَرِقانِ، لا یَقبَلُ اللّهُ أحَدَهُما إلّا بِصاحِبِهِ. [۴] ایمان و عمل، دو برادر همزاد و دو یار جدا نشدنى هستند. خداوند یکى از آن دو را بدون دیگرى نمى‏‌پذیرد. پس اگر همه خواسته­‌هایی که در این دعا آمده است، بدون ایمان باشد، ارزشی ندارد. مکارم اخلاق و محاسن اعمال، بدون ایمان اثر مهمی در زندگی، خصوصاً زندگی جاوید انسان نخواهد داشت.

دروس اخلاقی آیت الله ری‌شهری