عرفان اسلامی (4)

چهارمین جلسه عرفان اسلامی

ارتباط منزل تهذیب با منازل بدایات و ریاضت؟!

متن خواجه عبدالله انصاری:

التهذيب، محنة أهل البدايات.

شرح متـــــن:

منزل تهذیب، با نهمین منزل سیر و سلوک، یعنی «مقام ریاضت» تناسب زیادی دارد. خواجه عبدالله، رضوان الله تعالی علیه، منزل تهذیب را مِحنت اهل بدایات دانسته است.

معنای لغوی محنت:

مِحنت در لغت به معنای چیزی است که انسان به وسیله او اختبار و آزمایش می شود؛ ابن منظور در کتاب لسان العرب، محنت را این گونه معنا کرده است: "المِحْنة: واحدة المِحَنِ، التي يُمتَحَنُ بها الإِنسانُ من بلية، نستجير بكرم الله منها"؛ محنت، آن چیزیست که انسان با آن امتحان و ارزیابی می شود.

روشن است که جایگاه امتحان در پایان و حتّی پس از آن است لذا خواجه می فرماید: منزلِ تهذیب نفس، در واقع ایستگاهی برای ارزیابی و محکِ درستی پیماییِ «منازل ده گانه بدایات» است به طوری که اگر کسی نتواند از این منزل، به سلامت، گُذر کند به معنای آن است که هنوز منازل ده گانه بدایات را، که 16 منزل، قبل از منزل تهذیب است را به طور کامل طیّ نکرده است.

متن خواجه عبدالله انصاری:

وَ هُوَ شَرِيعَتٌ مِن شَرائِعِ الرِّياضَه.

شرح متـــــن:

«شریعة من شرایع الریاضه» یعنی این منزل یک راه از راه های منزل ریاضت است که در آن تمرینی برای نفس انسان است تا دائماً قلب سالک متوجه پروردگار گردد.

ممکن است سؤالی در ذهن مخاطب، ایجاد شود و آن اینکه جایگاه و رتبه منزل ریاضت، شانزده منزل، قبل از منزل تهذیب است پس چگونه ممکن است با آن تناسب و ارتباط، داشته باشد؟

خواجه در مقدمه کتاب منازل السائرین به نقل از جُنَید آورده است: وقتی عبد و سالک، منازل سلوک را یکی پس از دیگری طی می کند نمی تواند خود را ابتدائاً و درجا، لیسیده از آن منزل، عبور دهد بلکه ممکن است برخی ظرائف و جزئیات، مورد غفلت واقع گیرد که اصلاح آن، بعد از عبور عارف، از آن منزل است زیرا به سبب اشرافیتی که بر منازل قبلی پیدا می کند می تواند به ارزیابی دقیق تر منازل طی شده پیشین بپردازد و احیاناً نواقص و جامانده های آن منازل را اصلاح نماید.

وَ قَد قَالَ الجُنَيدُ: «قَد يَنقَلُ العَبدُ مِن حَالٍ إلى حالٍ أرفع منها، وَ قَد بَقِيَ عَلَيهِ مِنَ التي نَقَلَ عَنها بقيّة، فيشرف عليها من الحالة الثانية فيصلحها»[1].

خواجه عبدالله انصاری پس از نقل این عبارات جنید، می افزاید: "وَ عِندِي أنّ العَبدَ لا يَصِحّ لَهُ مَقامٌ، حَتّى يَرتَفِعَ عَنهُ، ثُمّ يشرفَ عَليهِ، فَيَصِحَّهُ"[2]؛ یعنی اگر جنید این نظریه را با تردید بیان کرده است ولی من قاطعانه بیان می دارم که عبد و سالک، هرگز نمی تواند یک مقام را به کامل، بپیماید مگر آنکه از آن مقام به مقام و منزل بالاتر، گذر کرده باشد تا در سایه اشرافیتی که برایش ایجاد می شود بتواند به اصلاح نواقص آن منزل برآید.

ملّا عبدالرزاق قاسان نیز پس از شرح این جملات می افزاید:

وَ لَعُمرِی أنَّ الحَقَّ مَا عَلَیهِ المُصَنّف رَحِمَهُ اللهُ،[3] می فرماید: به جانم قسم، حق همان است که خواجه فرمود، زیرا هر مقامی، فروع و ظرافت هایی دارد که تا سالک، از آن گذر نکند از آن مُطلعِ نمی گردد.

نتیجه اینکه کسی که نتواند از منزل تهذیب، به درستی گذر کند معنایش این است که در واقع، گذر او از منازل ریاضات که شانزده منزل قبل از منزل تهذیب است ناتمام مانده است و همچنین نشانه مردودی از منازل بدایات است.

10/10/1391 _ مسعود رضانژاد فهادان