کویر «ریگ جن» از صعبالعبور ترین نواحی دنیا، منطقه کویری و پر از تپههای شنی و باتلاقهای نمکی است؛ در حال حاضر در این منطقه هیچ علائمی از حیات دیده نمیشود. این کویر در جنوب غربی و غرب دشت کویر، جنوب سمنان، جنوب شرق گرمسار، شرق منطقه حفاظت شده کویر، شمال انارک و غرب جندق قرار گرفته است و وسعتی برابر با ۳۸۰۰کیلومتر مربع دارد.
هیچگونه چشمه یا چاه آبی در این منطقه وجود ندارد. در بیشتر نقشهها نامی از این منطقه برده نشده است. تنها دو کویرشناس اروپایی در گذشته در سفرنامههای خود به وجود چنین کویری در ایران اشارهای کردهاند.
ریگ جن، شگفتانگیزترین اسرارآمیزترین و ترسناکترین منطقه ایران است؛ با باتلاقهای سهمگین که مرگ را برای هر موجود زندهای به ارمغان میآورد. اتفاقات بیپاسخ و توجیه نشده بسیاری در این منطقه روی داده است و نمکزارهای این منطقه، محل قتل و دفن موجوات زنده بسیاری بوده است.
زیر بنای ریگ جن یک دشت فرسایش یافته است که در حال حاضر تپههای ماسهای به رخان و تپههای ماسهای هرمی (قورد) آن را اشغال کرده است. تمام ریگ جن دارای رسوبات نمکی فراوان میباشد که عمدهٔ رسوبات و مواد فرسایشی آن از دامنههای فرسایش یافته البرز شکل گرفته است.
فرو رفتن در گل و لجن در «ریگ جن»، شاید یکی از خطرناکترین اتفاقاتی باشد که ممکن است گریبانگیر مسافران نا وارد شود و آنها را به کام مرگ بکشاند. سالهای متمادی، هیچکس جرأت آنکه به «ریگ جن» سفر کند و راز این کویر اسرارآمیز را کشف کند نداشت، یا اگر حتی جراتش را هم داشت، به دلیل ناآشنایی با منطقه در راه میماند.
سونهدین در سال 1900 ریگجن را کشف کرد و بعد از آن هم آلفونز گابریل در سال 1930 از نزدیکی آن گذر کرد. اما هیچ کدام نتوانستند از این بخش از کویر عبور کنند و ناچار به سمت یزد برگشتند. اما عبور از آن، همچنان برای کویرنوردان به صورت یک رؤیا باقی ماند تا اینکه بالاخره در سال 1997 طلسم ریگجن توسط علی پارسا، کویرشناس مقیم آمریکا شکسته شد.
علی پارسا به همراه آقای میرانزاده، رئیس وقت پارک ملی کویر، با هواپیما بر افراز ریگ جن رفتند تا ثابت کنند که هیچ چیز شگفتانگیزی در ریگ جن وجود ندارد. علی پارسا، اما یک سال بعد، با ماشین، وارد «ریگ جن» شد و بعد از آن، بسیاری از کویرنوردان از «ریگ جن» گذشتند. البته با تجهیزات کامل، که نه گرفتار روح شدند و نه جنزده!
وجه تسمیه
کلمه جن به معنای پوشیده و مخفی است، جنیان به دلیل پنهان بودنشان از انظار عمومی، به جن (نامرئی) نامگذاری شدهاند، چون از چشم انسانها پوشیده بودند و دیده نمیشدند. این معنی پوشیدگی و پنهانی در تمام مشتقات کلمه جن جاری است، مثلاً به قلب و روح “جنان” میگویند از آن جهت که پوشیده و مخفی است. به بهشت “جنت” میگویند چون بر دیدگان ما مخفی است و سپر، “جنانه” نامیده میشود چون شخص، هنگام جنگ در پشت آن مخفی میشود. “جنین” به طفل در رحم میگویند، چون طفل دررحم مادر مخفی است و همچنین “جن” را جن میگویند چون از دید چشمهای ما پنهان و مخفی است.
عدم وجود منابع آب در گستره وسیع ریگ جن به همراه وجود موانع طبیعی از جمله باتلاقهای نمک و تپههای ماسهای مرتفع، عواملی بودند که این منطقه را در طول قرنها از دسترسی انسان دور نگهداشتهاند. همین عوامل باعث شده این عرصه پهناور در طول تاریخ بر انسان پوشیده بماند و در نتیجه نام جن بر آن بگذارند.
افسانهها و داستانهای فولکلور و پر ابهام در مورد ریگ جن، عموماً نشأت گرفته از عجز حاشیهنشینان و یا مسافران در عبور از این خطه بوده است. وجود گرمای بسیار زیاد در این منطقه با توجه به آنکه در قرآن، جنس جن از گرما و آتش است به احتمال زیاد در انتخاب این نام بی تأثیر نبوده است. همچنین پوشیده بودن قسمتهای جنوبی ریگ جن از تپههای ماسه ای و صدایی که حرکت باد بر روی این تپهها ایجاد میکرده قطعاً از عوامل مؤثر بر باور عمومی وجود قدرتهای متافیزیکی در این منطقه است. اختلاف زیاد دمای شب و روز و خرد شدن سنگها در اثر این اختلاف فاحش که به “گریه سنگ” شهرت دارد نیز به همین عوامل متافیزیکی منسوب میشده است.
محدوده جغرافیایی
مرز مشخصی برای ریگ جن متصور نیست. به صورت اجمالی این منطقه در محدوده جغرافیایی مرکز ایران در قسمت غربی کویر مرکزی یا دشت کویر قرار گرفته است و از شمال به جاده نظامی سمنان به معلمان، ارتفاعات کوه گوگرد، شهرستان گرمسار، از غرب به پارک ملی کویر، ارتفاعات نخجیر، کوه طلحه، شیطان کوه، کوه دم و تنگ ظلمات، از شرق به محور ارتباطی جندق به معلمان و از جنوب به محور انارک به چوپانان و کوه ملاهادی (کوه بزرگی) محدود میگردد. گسترش ریگ جن از شمال غرب به جنوب شرق است و وسعتی در حدود ۹۰، ۰۰۰ کیلومتر مربع دارد.
خاطرات علی پارسا از سفر به ریگ جن:
علی پارسا در خاطرات خود درباره آشنایی اولیهاش با ریگ جن مینویسد: در یکی از سفرهایی که زمان دانشآموزی به کویر مرکزی داشتم در نقشهای به ریگ جن بر خوردم. نامش اسرارآمیز به نظر میآمد. تصمیم گرفتم به آنجا بروم و این همزمان شد با انقلاب ایران. سالها بعد در ۱۹۹۶ این رؤیا با سفر به پارک ملی کویر دوباره به سراغم آمد. من، دوستانم و آقای میرانزاده، رئیس پارک ملی کویر تصمیم گرفتیم که از فراز ریگ جن با هواپیما عبور کنیم تا به خودمان ثابت کنیم در مسیر، چیز عجیبی نیست. فقط نمک است و ماسه و تپه.
نخستین امر شگفتی که در ریگ جن با آن مواجه شدیم، گودالی تازه به وجود آمده بود. داخل گودال یک فضای آبی دیده میشد که آب شور بود. اطراف آن، نمک کریستال شده به رنگ سفید دیده میشد و اطراف آن به رنگ قهوهای بود که مشخص بود در اثر فشار، خاک آن پخش شده است.
اما علی پارسا برای اولین بار در نوامبر ۱۹۹۷ با ماشین، وارد ریگ جن شد و بعد از آن بسیاری از کویرنوردان از ریگ جن گذشتند. البته با تجهیزات کامل؛ و نه گرفتار روح شدند و نه جن زده. گسترش ریگ جن از شمال شرق به جنوب غرب است. این منطقه در شمال شرق به کوه گوگرد و منطقه معلمان، از جنوب به انارک، از شرق به ناحیه جندق و از سمت غرب به پارک ملی کویر منتهی میشود.
مهمترین مسئله اینکه اگر تا به حال کویر نوردی نکردهاید و به اصطلاح حرفه ای نیستید، برای اولین تجربه به هیچ عنوان ریگ جن را برنگزینید که در این صورت رفتنتان با خودتان است و برگشتنتان با خدا، حتی اگر هم حرفه ای هستید حتماً گروهی به این منطقه سفر کنید. بهترین وسیله برای سفر به کویر، جیپهای سبک وزن است، نقشه را فراموش نکنید. اگر GPS (وسیله ثبت نقاط جغرافیایی و در واقع یک راهنمای الکترونیک ماهواره ای است) دارید که چه بهتر و از آنجایی که سفر به ریگ جن حرکتی نوین و بسیار مشکل است و در نتیجه نقشه دقیقی از آن در دسترس نیست، میتوانید با استفاده از GPS و ثبت نقاط، میزان دقت نقشههایتان را چک کنید. نه تنها برای سفر به ریگ جن که برای سفر به هر نقطه از کویر کاملاً مجهز و بدون کوچکترین کاستی و شک حرکت کنید.
برای سفر به ریگ جن حداقل باید به اندازه دو هفته آب، بنزین، غذا و وسایل فنی ماشین را به همراه داشته باشید. در ضمن بلد محلی را فراموش نکنید، محلیها معمولاً آدمهای کار کشته ای هستند و علاوه بر تعیین مسیر، حتی در شرایط سخت، خیلی خوب میتوانند راهنماییتان کنند. اگر از مسیر جندق به طرف ریگ جن میروید پس از طی مسیری پر پیچ وخم، وارد یک رودخانه خشک و عریض میشوید، بعد از عبور از رودخانه تا چشم کار میکند کوهها و تپههای ماسه ای است. بخشی از منطقه نسبتاً مسطح تر است و تپهها کوچکتر، بنابراین عبور از آن نسبتاً آسان به نظر میرسد ولی با کمی پیشروی با کم شدن ارتفاع به اراضی باتلاقی میرسید که اینجا تقریباً جنوب منطقه است.
اصرار برای عبور از این اراضی باتلاقی بی فایده است بنابراین بهتر است از سمت شمال غربی به حرکتتان ادامه دهید. آخرین کوههایی که ۲۳۰۰ متر ارتفاع دارند به بخش شمالی ریگ جن میرسید از اینجا کوه دماوند را هم میتوانید ببینید. با ادامه این مسیر به پارک ملی کویر میرسید، البته بعد از گذر از رودخانه خشک نخجیر و پارک ملی کویر، نقطه پایانی است که شما را به پاسگاه ملک آباد ورامین و تهران میرساند و تا اینجا بیش از هزارکیلومتر مسیر را در کویر درنوردیدهاید. البته این مسیر یکی از مسیرهای پیشنهادی است که تاکنون گروههای زیادی از آن عبور کردهاند. اگر شما مسیر دیگری را میپسندید، میتوانید با استفاده از نقشه و راهنما، مسیر جدیدی را تجربه کنید. اما تمام این سختیها و بالا و پایینها یک طرف و آسمان پرستاره شبهای ریگ جن هم یکطرف. خوابیدن روی شنهای روان روی تپه ای بلند و چشم دوختن به آسمانی که حتی یک نقطه سیاه ندارد و شهاب سنگهایی که هر از گاهی مثل تیر فرشتگان حافظ زمین که شیاطین را از نزدیک شدن به زمین باز میدارند، تمام خستگی روزانه و در شن و باتلاق فرورفتن را از تن میزداید.
افسانههای ریگ جن
حاشیه نشینان و محلیهای این منطقه، چوپانها و ساربانها معتقدند که اگر کسی پایش به ریگ جن برسد، بلافاصله ناپدید و توسط ارواح و موجودات ماورایی به قلب ریگجن فرستاده میشود! یکی از کاوشگران میگوید که حتی شترهای اهالی کویر هم وقتی به این منطقه میرسند، میایستند و به هیچ عنوان حرکت نمیکنند!
همچنین حرکت تپههای ماسه ای و تغییر شکل آنها را به دلیل وجود قدرتهای شیطانی در این منطقه میدانستند. آنچه مشخص است قسمت عمده ریگزارهای ریگ جن به دلیل عدم وجود پوشش گیاهی دایما تحت تأثیر نیروی باد در حال تغییر و حرکت هستند.
هدین در کتاب کویرهای ایران افسانه ای را از مردم آن زمان روایت میکند که در مرکز ریگ جن بهشت گمشده ای وجود دارد. در این بهشت دریاچه ای هست و در کنار آن جنگلهای انبوه قرار دارند. شیاطین پشم شترها را در آنجا رها کردهاند و هر کس به این منطقه دست یابد ثروتمند خواهد شد. مسلماً در مرکز ریگ جن نه دریاچه ای هست و نه جنگلی. آنچه هست زمینهای پف کرده رسی است که از شدت تبخیر و شوری توانی برای رشد گیاه در خود ندارند.
آنچه در مورد ریگ جن حقیقت دارد بخل آسمان و قهر زمین است که آنرا تبدیل به سرزمین افسانهها کرده است. آنچه که در سفر به مناطقی از این دست باید مورد توجه قرار گیرد توجه به نکات فنی، ایمنی و داشتن تجربه کافی است. کویر برخلاف ظاهر آرام و صبور دارای طبیعتی خشن و پرخطر است. سفر به چنین مناطقی تمهیدات خاص خود را طلب میکند و بدون انجام مطالعات لازم قطعاً عواقب ناگواری را به همراه خواهد داشت.