تکهکلامت چیه!
دکتر حامد محمدی کنگرانی، روان پزشک: تکیه کلام، عبارتی است که افراد ممکن است در موقعیتهای گوناگون آن را تکرار کنند و انواع مختلفی هم دارند. تکیه کلامها معمولاً مشکلی محسوب نمیشوند و غالباً هم نیازی به حذف آنها نیست.
حتی بعضی از آنها میتوانند اضطراب افراد را کاهش دهند. اما بعضی از تکیه کلامها هم مناسب نیستند و کاربرد آنها در جمع، ممکن است به سوژه ای طنزآلود یا تمسخرآمیز برای دیگران، تبدیل و حتی باعث افت شخصیت فرد شود. تکیه کلامهای مشکلساز بهتر است حذف شوند هر چند حذف آنها هم کار چندان راحتی نیست.
تکیه کلامهای فرهنگی
برخی تکیه کلامها، فرهنگی و قدیمی هستند. کلماتی مانند چاکرم، مخلصم و نوکرم از تکیه کلامهای قدیمی هستند که هیچ بار اجرایی هم ندارند؛ یعنی گوینده نه نوکر کسی است و نه چاکر کسی. متأسفانه این کلمهها بار مثبتی هم ندارند و افراد را کوچکتر از آن چیزی که هستند، نشان میدهند.
البته اصطلاحاتی هم هستند که ریشه فرهنگی دارند. حتماً دیدهاید که فردی هنگام صحبت کردن مدام از واژههایی مانند: «ببخشید، عذر میخوام و بلانسبت» استفاده میکند. این اصطلاحات نیز نشانه این است که فرد نگران اشتباهی از سوی خود است و قبل از اینکه مرتکب اشتباهی شود، عذرخواهی میکند.
اگر بخواهیم به پیدایش این کلمات دقت کنیم، فکر میکنم اصطلاحاتی هستند که از دوران قاجار و تهران قدیم ماندهاند. در آن دوران لوطی مسلک و جوانمرد بودن فضیلت محسوب میشد و افراد سعی داشتند خود را خاکی تر و کوچک تر نشان دهند اما امروزه خیلی از آنها کاربردی نیستند و کلماتی بی معنی محسوب میشوند. بنابراین جایگاهی در فرهنگ لغات ما ندارند و چیزی جز یک تکیه کلام نیستند.
تکیه کلامهای عادتی
گروهی از تکیه کلامها را به صورت عادتی در افرادی که مشکل گفتاری دارند یا نقصان توجه و یا کمبود اعتماد به نفس دارند، مشاهده میکنیم. برای رفع این تکیه کلامها توصیه میشود پس از مکثی کوتاه، سکوت یا یک کلمه ثابت جایگزین تکیه کلام شود.
»ببخشید» که تکیه کلام برخی است، مثال مصطلحی در همین زمینه است. به نظر میرسد گفتن کلمات اینچنینی نشانه ناتوانی فرد در گفتن جمله یا بیان بعضی از کلمات و حتی فراموش کردن جمله باشد. حتی گفتن «آ، عرض کنم خدمتتون که، حضور انور مبارکتان، به قول گفتنی و…» نیز تکیه کلامهایی مکثی هستند که اغلب برای فکر کردن و یادآوری جملات در طولانی مدت جا می افتند و به تکیه کلام تبدیل میشوند.
تکیه کلامهای خارجی
امروزه کلماتی مانند «مای گاد! اوکی، نو پرابلم» و… از دهان مردم ایران زیاد شنیده میشود. البته این کلمات تکیه کلامهای خارجی هستند که بین انگلیسی زبانها رایج است. این تکیه کلامها از افرادی که به کشورهای غربی سفر کردهاند به ایران آورده شد و بعد هم فیلمهای ماهواره ای آن را رواج دادند. استفاده از این تکیه کلامها نیز صورت خوشی ندارد، خصوصاً اینکه از یک زبان بیگانه هم وارد زبان ما شدهاند.
تکیه کلامهای مذهبی
بعضی از تکیه کلامها مانند یا اباالفضل، یاعلی، یا امام زمان، خدایا کمکم کن، الهی شکر و… ریشه مذهبی دارند. بسیاری از ایرانیها برحسب میزان ارادت و اعتقاد مذهبیشان هرکاری که میخواهند انجام دهند، هرچند هم که ساده باشد، از چنین عبارات استمدادی نظیر یا اباالفضل و… استفاده میکنند. استفاده مکرر از این واژهها به مثابه یک تکیه کلام و بدون توجه به بار محتوایی و زمان استفاده از آن ممکن است کارکرد معنوی آن را مخدوش کرده و آن را صرفاً به لقلقه زبان تبدیل کند.
تکیه کلامهای سینمایی
اگر سریال شبهای برره را یادتان باشد، اصطلاحی با عنوان «نوفهمه» در آن به طور مکرر تکرار میشد. متاسفانه در آن ایام این کلمه در سطوح مختلف اجتماعی به شکلهای سخیفی تکرار میشد و حتی برخی از کودکان برای پدر و مادرهایشان هم از این واژه استفاده میکردند. این حرکت فقط مختص کشور ما نیست و افراد زیادی تحت تأثیر شخصیتهای سریالها قرار میگیرند و سعی میکنند کلمه را برای خوشی، شوخی یا مقاصدی از این قبیل استفاده کنند.
متاسفانه شوخی نویس های ما هم محدود هستند. جواد رضویان، مهران غفوریان، مهران مدیری و بیشتر بازیگران و کارگردانان طنز نیز برای بامزه و جذاب کردن سریال معمولاً از تکیه کلام استفاده میکنند. این کار ضعف سریال محسوب میشود و چون تعداد سریالهایی که در ایران ساخته میشود، محدود است، بینندگان انتخاب زیادی ندارند و به ناچار روی یک سریال متمرکز میشوند و تکیه کلام آن سریال روی ذهنها تأثیر میگذارد و به شکل عادت کلامی در میآید.
آخرین آنها نیز «واس ماس» بود که به عنوان تیتر در برخی از جرائد هم استفاده شد. حتی گاهی افرادی از این کلمه استفاده میکنند که اصلاً چنین تکه کلامهایی با شخصیتشان سنخیتی ندارد. استفاده از این کلمه در اشخاصی که مقام مهمی دارند، اصلاً پسندیده نیست. گاهی بعضها چنان تحت تأثیر شخصیتهای ساختگی سریالها قرار میگیرند که فراموش میکنند در یک مکان رسمی هستند.
تکیه کلامهای مضطرب
تکیه کلام کاربرد دیگری هم دارد و آن زمانی است که فرد به دلیل ترس و اضطراب سعی میکند با استفاده از تکیه کلام، تنش خود را کاهش دهد. مثلاً میخواهد چیزی را از آن خود کند ولی طرف مقابل مقاومت میکند و او در جواب میگوید که مثلاً، «این واس ماس!» و با به کاربردن این اصطلاح، توجه طرف مقابل را از روی شیء منحرف و به خود جلب میکند.
کدام تکیه کلامها باید درمان شوند؟
تکیه کلام یک عادت است. بخشی از روان پزشکی به اختلالات عادتی اختصاص داده شده است. حتماً دیدهاید که تیکهای صوتی مانند سرفه هنگام صحبت کردن یا درآوردن صدایی خاص از گلو هنگام اضطراب فرد افزایش مییابد. گاهی هم وقتی اعتماد به نفس فرد پایین میآید، به طور مکرر از کلمه «چیز» استفاده میکند. این کار به طور ناخودآگاه باعث میشود اضطراب فرد کاهش یابد.
پس تکیه کلام در این موارد به خودی خود منفی محسوب نمیشود و شاید اصلاً نیازی نباشد تکیه کلام را حذف کنیم. گروهی از مردم هم تلقینپذیری بیشتری دارند و دوست دارند همرنگ جماعت شوند و نشان دهند که انسان به روزی هستند. این افراد بیشتر تحت تأثیر تکیه کلامهای سریالی هستند. افرادی نیز چندان به تغییر، اعتقادی ندارند و کمتر از چنین اصطلاحهایی استفاده میکنند. این 2 حالت نیز مشکل محسوب نمیشود.
اما بعضی از تکیه کلامها در جمعهای خاصی به کار میرود. کودکان یا خانمها و آقایان در محفلی جمع هستند و از تکیه کلامهایی که بیادبانه هم هست استفاده میکنند. این تکیه کلام در ذهن فرد باقی میماند و در یک موقعیت حساس که اصلاً مناسب نیست استفاده میشود و شخصیت فرد را کاملاً زیر سؤال میبرد.
این نوع تکیه کلامها باید حذف شود. گاهی نیز افراد خودشان به دلیل خودآگاهی تمایل دارند تکیه کلامشان را حذف کنند. معمولاً ارتقای جایگاه اجتماعی از نظر تحصیلی، اقتصادی، اجتماعی و…، خودآگاهی ای به افراد میدهد تا به شیوه صحبت کردن و استفاده از کلمات و چینش آنها بیشتر فکر کنند. چون چنین افرادی میدانند با استفاده از یک تکیه کلام ممکن است شخصیتشان زیر سؤال برود.
- با گفتاردرمانی و رفتاردرمانی میتوان به این افراد کمک کرد. درمان تکیه کلام دارودرمانی نیست، اما گاهی دیده میشود فردی برای حذف یک تکیه کلام، تکیه کلام دیگری را جایگزین میکند که این کار هم نادرست است.
گاهی وقتی به فرد دارای تکیه کلام می گویند که مثلاً اینقدر از کلمه چاکرم استفاده نکند، از خودش مقاومت نشان میدهد و میگوید اصلاً چنین تکیه کلامی ندارد. در این مواقع توصیه میکنیم فرد صدای خودش را ضبط و به آن گوش کند. این کار باعث میشود که خودش متوجه شود در چه موقعیتها و حالتهایی بیشتر از تکیه کلامش استفاده میکند. وقتی صدای خودش را شنید، میتواند آگاهانه اقدام به حذف تکیه کلام کند. البته حذف تکیه کلام چندان راحتی نیست و به زمان نیاز دارد.