تقوا، نسخه‌ای برای تمام فصول!

تأثیر عُسر و یُسر در بندگی خدا

شرح حدیث "اِتَّقِ اللَّهَ في عُسرِكَ وَ يُسرِكَ"

مسعود رضانژاد فهادان

چکیدهٔ مقاله:

در گُذران زندگی، حالات مختلف و شرایط گوناگونی بر انسان عارض می‌شود گاهی دارا و گاهی ندار، ایّامی بر وفق و ایّامی دیگر به سختی، یک روز آبرومند و خواهان، دیگرْ روز، مُنزوی و تنها؛ نکته مهم در همه این‌ حالات، موضِع‌گیری صحیح و بجا، بحَسَبِ هر شرایط است.

کلید واژه:

یسر، عسر، تقوا، شرح‌ نهج الفصاحه، نهج ‌الدرایة، شرح حدیث.

اصل مقاله:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله: اِتَّقِ اللَّهَ في عُسرِكَ وَ يُسرِكَ؛⁽¹⁾ در سختى و سستى، تقوای الهی پیشه کن.

توضیح لُغوی:

إبن فارس در معجم مقائیس اللغه برای لغات مشتمل بر «یُسر» دو معنای ریشه‌ای مستقل در نظر گرفته است.⁽²⁾

1. گشایش و سبکی و سبکبالی؛
2. عضوی از اعضاء

اما علامه مصطفوی در کتاب التحقیق، معتقد است معنای ریشه‌ای این لغت که ضد عسر است سهولت و آسانی در امور، ضمنِ تَوَسّع و گشایش در زندگی می‌باشد.⁽³⁾

از این ریشه، سه لغت، بیش از دیگر لغات، شهرت یافته است:

1. یُسر؛ به معنای آسایش در زندگی و آسانی در امور؛
2. مَیْسِر؛ به معنای قِمار؛
3. یَسار؛ به معنای دست چپ و سمت چپ

زمخشری در تفسیر کشاف در وجه نام‌گذاری "قِمار" به مَیْسِر می‌نویسد: "لِأنَّهُ أخَذَ مالَ الرّجلِ بِيُسْرٍ وَ سُهولَةٍ مِنْ غَيْرِ كَدٍ وَ لا تَعَبٍ"؛⁽⁴⁾ زیرا یاسِر (=قِمارباز) مال مردم را به آسانی و سهولت و بدون سختی و زحمت، مالک می‌شود.

به نظر نگارنده از آنجایی که اکثر انسان‌ها، کارهایشان را بیشتر با دست راست انجام می‌دهند دست چپ، فراغت و آسایش بیشتری نسبت به دست راست دارد بر همین اساس، ابتداء به دست چپ، یسار گفته شد بعداً نیز از باب توسعه در لغت، مطلق طرف چپ را یَسار نامیدند.

شرح محتوایی:

حضرت در این حدیث می‌فرمایند: چه در سختی و چه در آسانی، برنامه ثابت همه روزها و لحظه‌های زندگی‌ات، رعایت تقوای الهی باشد.

برخی از بی‌نهایت، مصادیق یُسر در زندگی انسان، عبارتند از:

1. سلامتی جسم و روان
2. امنیّت و شرایط صلح (صلح جهانی، فردی، خانوادگی ـ صلح با دوستان و نزدیکان)
3. آزادی
4. وصال و حیات
5. رفاه مالی
6. قدرت و وجاهت و آبرو
   
7. فراغت و شغل مناسب
8. علم و دانایی
9. شرایط مطلوب جوی و محیطی

همچنین برخی از مصادیق عُسر عبارتند از:

1. بیماری جسم یا بیماری روح
2. شرایط جنگ یا فقدان امنیّت
3. اسارت و نظارت بیجا
4. فراق و فوت
5. تنگدستی و فقر
6. شغل سخت و وقت‌گیر و آزار‌ دهنده
7. بی‌سوادی و جهل
   
8. شرایط نامطلوب جوی و محیطی مثل سیل و زلزله و آلودگی و...

در کل، انواع گرفتاری‌هایی که برای انسان، درگیری و اشتغال فکری ایجاد می‌کند از مصادیق عُسر، محسوب می‌شوند.

طبق تعریفی که از عُسر ارائه شد انسان‌ها نوعاً در زندگی بدنبال یُسر می‌گردند و از عسر حذر می‌کنند؛ این اصل، نزد برخی به قدری مُسلَّم است که اگر از ایشان سؤال کنی: عُسر بهتر است یا یُسر؟! این سؤال را لغو و بیهوده می‌پندارند.

غافل از آنکه عسر و یسر، دو روی یک سکه‌اند روی سکه را یسر و پشتَش را به عسر، حک کرده‌اند. امّا خدای متعال برای همه انسان‌ها، روی آن سکه یعنی یُسر را اراده فرموده است؛ "يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُم العسر‏"⁽⁵⁾ خداوند برای شما یسر را اراده فرموده است و [ابداً] عسر را برای شما اراده نکرده است.

اما گاهی این سکه زندگی از رویی که خدا برای ما اراده فرموده به روی دیگرش که عُسر باشد می‌چرخد یعنی یا خودمان با سوء تدبیر، یسرمان را به عسر تبدیل می‌کنیم یا ثمره اعمال شوم دیگران در زندگی ما اثر گذاشته، عسری برایمان ایجاد می‌گردد.

از طرف دیگر، مؤمن در زندگی، دارای هدف است و هدف او غیر از این دنیاست و از آنجایی که تمام مصادیق عسر و یسر، حالات متفاوتی از این دنیاست چون دنیا برایش اصالت نداشته بالتبْع، عسر و یسر دنیا نیز برایش رنگی نخواهد داشت.

مؤمن خدایی دارد که خالق هستی و کانون تمام توجهات او قرار گرفته است. در منطق مؤمن، این تنها خداست که اصالت دارد و لذا هر چه غیر اوست چون فانیست هیچ اصالتی ندارد سختی باشد اصالت ندارد آسانی هم که باشد باز اصالت ندارد.

خداوند، پیرامون اصالت خود و فانی بودن غیر خود می‌فرماید: "كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى‏ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ"⁽⁶⁾ هر چه بر روی زمین است فانیست و تنها این وجه پروردگار توست که باقی می‌ماند.

حضرت علی علیه‌السلام راجع به گذرا بودن و اصالت نداشتن حالت عسر و یسر و تکالف متفاوتی که به حَسَب هر حالت برای انسان ایجاد می‌شود می‌فرمایند: الدَّهْرُ يَوْمَانِ يَوْمٌ‏ لَكَ‏ وَ يَوْمٌ‏ عَلَيْكَ فَإِنْ كَانَ لَكَ فَلَا تَبْطَرْ وَ إِنْ كَانَ عَلَيْكَ فَاصْبِرْ فَكِلَاهُمَا عَنْكَ سَيَنْحَسِر؛⁽⁷⁾ روزگار، دو جور است: یک روز به نفع تو و روز دیگر بر ضرر تو، روزی که به نفع توست طُغیان نکن و مغرور نشو و روزی که به ضرر توست را صبر پیشه کُن که هر دوی این حالات می‌گُذرد.

از فرمایش حضرت رسول صلی الله علیه و آله نکات زیر استنباط می‌گردد:

1. آنچه دارای اهمیت است تقوای الهیست و لذا انسان در هر حال و وضعی که باشد فرقی نمی‌کند آنچه اهمیّت دارد وظیفه‌ایست که تنها در سایه تقوای الهی امتثال می‌شود. مثل آنکه به دانش‌آموز می‌گوییم: چه در سختی و چه در راحتی، درس‌هایت را بخوان!! به عبارت دیگر چون زندگی انسان، یا به عسر می‌گذرد یا به یسر؛ تعبیر به عسر و یسر، کنایه از تمام عمر است. گویا حضرت فرموده باشند: إتَّقِ اللهَ أیامَ دَهرِکَ!
2. اما نکته‌یِ مهم‌تری وجود دارد و آن اینکه ممکن است کسی توهّم کند که فقط در سختی است که باید یاد خدا بود و تقوای الهی پیشه کرد و یا بر عکس؛ اما از آنجا که زندگیِ دو روزه دنیا، تماماً و لحظه به لحظه، امتحانی برای کسب آخرت است حضرت می‌خواهند بفرمایند: عسر و یسر، مراحل و زوایا و حالات مختلفی از این امتحان است چه در یسر باشی و چه در عسر، گویا در جلسه امتحانی نشسته‌ای که باید سر بلند از آن (دنیا) بیرون آیی؛ حضرت صادق علیه‌السلام به جنبه‌های متفاوت امتحان الهی با ایجاد شرایط مختلف برای هر انسانی اشاره کرده و می‌فرمایند:الدَّهْرَ يَوْمٌ‏ لَكَ‏ وَ يَوْمٌ‏ عَلَيْكَ فَاصْبِرْ فَبِكِلَيْهِمَا تُمْتَحَن‏؛⁽⁸⁾ روزگار دو حالت دارد که برای همه انسان‌ها هر دو حالتش را نشان می‌دهد روزگار خوشی و روزهای ناخوش؛ پس صبر کن که در هر دو حالت، امتحان می‌شوی.
   مثل زمانی که به فرزندمان توصیه می‌کنیم چه در سرما و چه در گرما، مواظب سلامتی‌ات باش! تنها چیزی که هست اینکه در سرما با پوشیدن لباس گرم انسان از مریضی محفوظ می‌ماند اما در هوای گرم، برای جلوگیری از گرما‌زدگی و حفظ سلامتی به لباس خنک و وسایل سرمایشی رجوع می‌شود.

فرمایش حضرت نیز مشابه همین است یعنی چون اصالت با بندگی و تقوای الهیست فرقی نمی‌کند در چه شرایطی قرار گرفته باشی مهم بندگی خداست! تنها چیزی که باقی ‌می‌ماند اینکه مصادیق بندگی و آسیب‌هایی که ممکن است به حسب شرایط مختلف بر انسان عارض گردد تغییر می‌کند. فی‌المثل در موقع یسر و دارایی، برخی از مواردی که ایمان انسان را تهدید می‌کند عبارتند از:

1. بریزْ بپاش و انواع اسراف و تبذیر؛
2. بخل و تنگدستی؛
3. خود برتر بینی؛
4. ظغیان و سرکشی؛
5. غفلت از خدا و قرار گرفتن در زمره‌یِ مترفین؛

اما در عسر و نداری تکالیف دیگری برای انسان در اولویت قرار می‌گیرد و موضوعیت پیدا می‌کند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. گمان بد به خدای متعال پیدا نکند؛
2. ناشکیبایی نکرده بلکه صبور باشد؛
3. به حکمت و مصلحت پروردگار رضایت داشته باشد؛
4. تبعات سوء اعمال خود و دیگران را به خدا نسبت ندهد؛
5. کرامت انسانی‌اش را حفظ کرده و از هر کس و ناکسی، کمک نطلبد.

همچنین یسری که به سبب سلامتی برای انسان ایجاد می‌شود با خود آسیب‌هایی به همراه دارد که در عسر به سبب بیماری، گونه‌يِ دیگری از آن، ایمان انسان متقی را هدف می‌گیرد.

این سخن حضرت رسول صلی الله علیه و آله، همه مسلمانان را در هر وضعی و شرایطی که باشند خطاب قرار داده و تکلیفی واحدی را برای آنان بیان می‌دارد و آن رعایت تقوای الهیست.

بررسی سندی حدیث:

از این حدیث هیچ اثری در منابع اصیل ما شیعیان یافت نمی‌شود اما در منابع اهل سنت به طرق مختلف موجود است. با این وجود از آنجا که این کلام نورانی با عمومات آیات متعددی از قرآن در امر به تقوا و روایات فراوان دیگری از ائمه معصومین علیهم‌السلام موافق است به نقل اهل سنت، اعتماد کرده این عبارت را بعنوان حدیث در زمره مجموعه فرمایشات حضرت رسول صلی الله علیه و آله به حساب می‌آوریم.

نتیجه‌گیری:

• 🌱 به کانال «پورتال فهادان» بپیوندید: (کلیک، جهت عضویّت)

پانوشت:

1. نهج الفصاحة؛ حدیث 33؛
2. يسر: أصلان يدلّ أحدهما على انفتاح شى‏ء و خفّته، و الآخر على عضو من الأعضاء. (معجم مقاييس اللغه‏، 6/155)
3. أنّ الأصل الواحد فى المادّة: هو سهولة فى سعة، و يقابلها العسر و هو كما سبق عبارة عن شدّة و صعوبة فى مضيقة. (التحقيق فى كلمات القرآن الكريم‏، 14/29)
4. الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، 1/261
5. سوره بقره/185؛
6. سوره الرحمن/26ـ27
7. أعلام الدين في صفات المؤمنين‏، صفحه 173؛
8. بحار الأنوار، 74/286
9. سوره فجر/15 ـ 16

کتابنامه:

1. قرآن کریم
2. ابن فارس، احمد بن فارس؛ (1404ق) معجم مقاييس اللغه‏، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات مكتب الاعلام الاسلامي، چاپ اوّل.
3. پاينده، ابو القاسم‏؛ (1363) نهج الفصاحة، تهران، انتشارات دنياى دانش، چاپ چهارم.
4. ديلمى، حسن بن محمد؛ (1408ق) أعلام الدين في صفات المؤمنين‏، قم، تحقیق و انتشار توسط مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، چاپ اوّل.
5. زمخشرى،محمود؛ (1407ق) الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، بیروت، انتشارات دار الكتاب العربي، چاپ سوم.
6. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏؛ (1403ق) بحار الأنوار، 111 جلد، بیروت، انتشارات دار إحياء التراث العربي‏، چاپ دوم‏.
7. مصطفوی، حسن؛ (1430ق) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت ـ قاهره ـ لندن، انتشارات دار الکتب العلمیة- مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، چاپ سوم.