در این فراز از دعای نورانی مکارم الاخلاق امام سجاد علیه‌السّلام از خداوند منان می‌خواهد که خدایا! در برابر کسی که به من نیرنگ می‌زند، مرا تدبیری عنایت فرما.

«مکر» در لغت عرب عبارت است از: صَرفُ الغيرِ عَمّا يَقصِدُهُ بِحيلَةٍ[۲]؛ یعنی منصرف کردن دیگری از کاری با چاره‌اندیشی.

به همین جهت، مفهوم این کلمه در زبان عربی با مفهوم آن در زبان فارسی متفاوت است. مکر در عربی به معنای تدبیر است و به دو قسم خوب و بد تقسیم می‌شود؛ ولی در فارسی به معنای حقه‌بازی و نیرنگ است. به تعبیر دیگر، در زبان فارسی به مکر خوب، تدبیر و چاره‌اندیشی، و به مکر بد، فریب و نیرنگ اطلاق می‌شود.

در قرآن کریم می‌خوانیم: وَ قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَكْرُ جَمِيعاً.^[۳]

در این آیه هر دو نوع مکر مطرح شده است، مراد از مکر کسانی که قبل از کافران عصر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم بودند، نیرنگ و حقه‌بازی است و مراد از مکر الهی، چاره‌سازی و تدبیر است که همه‌اش متعلّق به خداست.

در جای دیگر «مکر» با صفت «سیئ» توصیف شده است که نشان می‌دهد مکر می‌تواند بد یا خوب باشد، می‌فرماید: وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ؛^[۴] یعنی و نيرنگ زشت، جز نيرنگ‌باز را فرا نمی‌گیرد.

درباره مکر ناپسند یا همان حیله‌گری، در روایتی از رسول گرامی خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم چنین وارد شده است: المَكْرُ و الخَدِيعَةُ و الخِيانَةُ في النّارِ؛^[۵] حيله‌گرى و فريب و خيانت، در دوزخ‌اند. یعنی کسی که اهل این مسائل باشد، اهل جهنم است.

همچنین در نقلی از امیر المؤمنین علیه‌السّلام آمده است: لَولا إنَّ المَكرَ وَ الخَديعَةَ فِي النّارِ لَكُنتُ‌ أمكَرَ النّاسِ؛^[۶] اگر نبود كه نيرنگ و حيله، جايش در آتش است، من از نيرنگبازترينِ مردم بودم.

این‌ها مربوط به مکر زشت بود، امّا در فرازی که از دعای مکارم الاخلاق بیان شد مراد از مکر، مکر پسندیده و به معنای تدبیر است؛ لذا در برابر کید و فریب آمده است.

اینکه انسان در برابر کید دیگران، بتواند چاره‌اندیشی کند و فریب نخورد از جمله فضائل اخلاقی است و در روایات، مؤمن این‌گونه توصیف شده است. مثلاً در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم چنین نقل شده است:

المُؤمِنُ‌ كَيِّسٌ‌ فَطِنٌ حَذِرٌ؛^[۷] مؤمن، زيرک و باهوش و هوشيار است.

از خداوند می‌خواهیم به همه ما کیاست و تدبیری عنایت کند تا از گزند مکر مکاران در امان باشیم.

•  آیت الله محمدی ری‌شهری