یادداشت یک مرجع تقلید به مناسبت وفات ام المومنین سلام الله علیها
در دهم ماه مبارک رمضان دهمین سال بعثت، اُمُّ المؤمنین خدیجه، بانوی مؤمنه و فداکار، پس از شصت و پنج سال عمر پر برکت در گذشت، و رسول خدا او را به دست خویش، در حجون مکّه مکرّمه دفن کردند، و حزن و اندوه آن حضرت در مصیبت او به حدّی زیاد شد که آن سال را «عامُ الْحُزْن» نام نهادند.
شخصیت حضرت خدیجه سلام الله علیها، دارای ابعاد مختلف و والایی است که پرداختن به هر یک از آن ابعاد میتواند بیانگر الگو و سرمشقی نیکو برای بانوان مسلمان باشد.
آنچه در ذیل میآید نوشتاری از حضرت آیت الله صافی گلپایگانی است که به مناسبت وفات آن بانوی بزرگ اسلام نگاشته شده است و به بیان عظمتهای شخصیت حضرت خدیجه علیها السلام پرداخته است:
حضرت خدیجه سلام الله علیها به قلم آیت الله العظمی صافی گلپایگانی:
خدیجه علیها السلام نمونه برجسته کمال، نبوغ، فهم و بینش بود که همانند آن را در میان مردان و زنان، کمتر میتوان یافت، و عفّت، نجابت، طهارت، سخاوت، حسن معاشرت، صمیمیت، مهر و وفا از جمله صفات برجسته او بود.
در جاهلیت، خدیجه را طاهره و سیده نساء قریش میخواندند و در اسلام، یکی از چهار بانویی که بر همه بانوان بهشت فضیلت و برتری دارند، شناخته شد و جز دختر ارجمند و عزیزش، هیچ بانویی این مقام و فضیلت را نیافت.
او برای رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم نعمتی بزرگ و رحمتی از رحمات واسعه خداوند متعال بود.
برای مرد، به ویژه مردی که بیرون خانه و در اجتماع به فعالیتهای بزرگ مشغول بوده و مقاصد عظیم داشته باشد و عهدهدار پیکار و جهاد بوده و مورد یورش مخالفان و هجوم دشمنان باشد، بهترین آرامش دهنده قلب و روح و نگهبان پایداری و استقامت و رفع کننده خستگی و ناراحتی، همسر هوشیار و خردمند و مهربان و دلسوز است.
اگر مردی در خارج از خانه با دشمنان، گرم پیکار گشته و به حملههای وحشیانه، استهزاء، سرزنش و اذیت و آزار مردم گرفتار گردد و در منزل نیز با همسری نادان و بدخو و ترسو، ضعیف و شماتت گر، روبرو شود که او را از کار و هدف وی و پیمودن راهی که مدّ نظر اوست باز دارد و او را سرزنش کند و به ترک دعوا و تسلیم شدن به دشمنان وادار نماید، از اینکه هر روز شوهرش مورد شتم و استهزای جاهلان قرار میگیرد، خسته و ناخوشایند باشد و در پی حلّ مشکلات همسر خویش برنیاید، بی شک مشکلات و دشواریهای آن مرد، دو چندان خواهد شد.
پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم آورنده بزرگترین رسالت آسمانی، از طرف خدا مأمور بود که با خرافات و مظاهر شرک و بت پرستی و ستمگری و محرومیت تودههای ضعیف و فقر و جهل و نادانی، فساد و فحشا و آنچه رذایل بود، مبارزه و با گردنکشان، مشرکان و بت پرستانِ متعصّب، رؤسای قبایل و سران استثمار، با عادات و ادیان باطل و تعصّبات کورکورانه جهاد کند.
مشرکان، همه توان و قدرت خویش از جمله: شجاعان پیلتن و مردافکن، شعرای دشنامدِه و ناسزاگو، اراذل و اوباش، زن و مرد، خویش و بیگانه، را برای مبارزه با اهداف آن حضرت، بسیج کردند؛ و تا آنجا که میتوانستند او و چند تن از یارانش را اذیت کردند؛ میزدند؛ رنج داده، ناسزا میگفتند؛ سر راهش را با خار و خاشاک میبستند؛ در حال نماز و پرستش به او توهین کرده و روابط خود را با او ویارانش قطع نمودند. طعام و خوار و بار را در اختیار او و کسان و پیروانش قرار نمیدادند و در کل، محیط خارج، علیه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به پیکار و نبرد برخاسته بود و همه مشرکان با دعوت و رسالتش مخالفت مینمودند.
با وجود این همه دشمن، و موانع و مشکلات، اگر در میان همه این دشمنان، پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم هر روز وقتی به خانه میآمد، با چهره گرفته و معترض همسرش، آن هم همسری که سیده زنان قریش و دارای آن شخصیت و صاحب آن همه ثروت و مکنت بود، روبرو میشد که از راه دلسوزی و ترحّم و یا اعتراض، از او میخواست تا از دعوت خویش دست بردارد و خود را مورد این همه اهانت و استهزاء قرار ندهد، در چه وضع عجیب و دشواری قرار میگرفت؟!
اگر آن همسر محترم که ثروت کم نظیر خودش را در اختیار شوهر قرار داده بود تا در راه خدا و دستگیری از فقیران انفاق کند، پیشنهاد میداد که: مناسب است با قوم و قبیلهات که حاضرند تو را امیر و پادشاه خود قرار دهند، سازش کنی؛ و با دین و روش آنها کاری نداشته باشی و زندگی آرام و راحت ما را به یک زندگی سرشار از حادثه و نگرانی تبدیل ننمایی، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم چگونه او را قانع میساخت؟ و چه کسی توانایی مرهم گذاشتن بر جراحات روح و جسم آن حضرت را داشت؟
بیشک سراسر زندگی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از داخل و خارج خانه، فشار و مانع و سختی میشد. ولی لطف خدا دریچههای قلب خدیجه را چنان به سوی درک حقّانیت دعوت اسلام باز کرد و آن چنان دلش را نورانی و سرشار از معرفت و حکمت گردانیده بود که هرگز پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با چنان منظره اسفناک، در داخل خانه روبرو نشد.
دکتوره «بنت الشّاطی» میگوید:
«آیا همسری غیر از خدیجه این استعداد را دارا بود که دعوت تاریخی شوهرش را وقتی از غار حرا آمد، با ایمان قوی و آغوش باز و مهر و عطوفت استقبال کند، بی آنکه در راستی او و اینکه خداوند او را تنها نخواهد گذاشت، شکّی در دل راه بدهد؟
آیا جز خدیجه، هیچ بانوی ثروتمندی که در ناز و نعمت و آسایش و احترام زیسته، میتوانست با کمال رضایت و خرسندی از زندگی اشرافی، اموال بسیار و عزّت و توانگری چشم بپوشد؛ تا در دشوارترین لحظات زندگی کنار همسرش بایستد و او را در بلایا و مشکلات موجود در راه تحقّق هدفی که به حقّانیت آن ایمان داشت، یاری کند؛ حاشا و کلّاً! فقط خدیجه چنین بود و زنان دیگر چون او نیستند، مگر آنکه در طبقه و رتبه او باشند.»۱
خداوند به جای شهر مکّه، مردم مکّه و مهر و محبّت آنها و استقبال ایشان از دعوت به توحید خدیجه را به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عطا کرد، و او هنگامی که حضرت به خانه میآمد، به استقبال وی میشتافت و از حال وی پرسش میکرد و از او دلجویی مینمود و رحمت و نصرت و لطف خدا را به یاد او آورده، گرد و غبار را از چهره درخشانش میشست؛ و ملالت آزار قوم را با تسلاّهای گرم از دلش میزدود.
»ابن اسحاق» میگوید:
سخنی از قوم در رد و تکذیب، که موجب اندوه و آزردگی فکر و خاطرش شود، نمیشنید؛ مگر آن که خدا آن اندوه را به واسطه خدیجه برطرف میساخت. خدیجه سنگینی سخنان سخت را بر او سبک میکرد و او را تصدیق مینمود. و رفتار و جسارتهای مردم را بی ارزش و بی اهمیت میشمرد.
آری، خدیجه نخستین زنی بود که دین اسلام را پذیرفت و با پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نماز خواند؛ و جز علی بن ابی طالب علیه السلام که همواره پیش و بعد از بعثت، ملازم و پیرو پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بود و از راه و روش پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم لحظهای جدا نشد کسی از بندگان خدا سابقه اسلام او را ندارد.
خدیجه با دوراندیشی و افکار حکیمانه، خردمندی و حدس صائبی که داشت، دعوت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را پذیرفت، و سوابقِ نیکو و درخشان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و اخلاق و صداقت و راستگویی و امانتداری، یاری ضعفا و دستگیری از فقرا، تواضع، قناعت و ایثار و بخشش و مهمان نوازی و سایر صفات پسندیده آن حضرت، همه در نظر خدیجه آن زن آزموده حکیمه مجسّم بود؛ و میدانست آن سوابق عالی و ملکوتی، در چنان محیط تاریک و پر از فساد و تباهی از علایم نبوّت است.
خدیجه، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را به خوبی شناخته و دریافته بود که او از باطل پرهیز دارد و از دروغ بیزار است.
بنابراین خدیجه در پذیرفتن اسلام، هیچ گونه صبر و تردیدی نکرد؛ و از همان قدم اوّل، یار و مددکار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم شد و ثروت و اموال خود را برای یاری دین خدا، در اختیار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم قرار داد.
خدیجه نیز چون پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از آزار مشرکان و بت پرستان بینصیب نماند؛ زنها از او کناره گرفته و رفت و آمد با او را قطع کردند؛ به او زخم زبان میزدند و سخنان درشت میگفتند، حتّی در هنگام زایمان به کمک او نمیآمدند و او را تنها میگذاشتند.
امّا خدیجه، آیندهای را میدید که دیگران نمیدیدند. او میدانست دین محمّد صلی الله علیه و آله حقّ است؛ و طولی نخواهد کشید که پرستش خدای یگانه، جای پرستش بتها را خواهد گرفت؛ و خدا پیامبرش را یاری میکند و روز به روز بر شهرتش افزوده میشود.
آری، خدیجه در اسلام مقامی یافت که از میان بانوان، جز دخترش که سیده نساء عالمین است کسی به آن مقام و افتخار دست نیافت، و خدا نسل پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را از چنین بانویی قرار داد.
پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در عین نشاط جوانی، در سنِّ بیست و پنج سالگی با خدیجه که چهل سال از عمر خویش را پشت سر گذاشته بود، ازدواج کرد. و حدود بیست و چهار سال، خدیجه چراغ خانه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و انیس و غمخوار او بود و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم تا خدیجه زنده بود، یعنی تا سنّ پنجاه سالگی خودش و شصت و پنج سالگی خدیجه، زن دیگری اختیار نکرد.
بعد از خدیجه هم اگر چه به اقتضای حکمتها و مصالحی، زنهای متعدّدی گرفت، ولی هیچ یک از آنها جای خدیجه را نگرفتند و فراقی را که از فقدان خدیجه در خانه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پیدا شد، پر نکردند، و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از آنها صاحب فرزندی نشد و نسل او از خدیجه باقی ماند.
پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خدیجه را فراموش نکرده و از اخلاق و صفات او یاد میفرمود؛ به کسانی که با او آشنا و دوست بودند، احسان و لطف میکرد.
»عایشه» میگوید:
«بر احدی از زنهای پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آن قدر غیرت نورزیدم که بر خدیجه غیرت ورزیدم. برای اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بسیار از او یاد میفرمود و اگر گوسفندی ذبح میشد، از آن برای دوستان خدیجه میفرستاد.»2
و نیز از «عایشه» روایت شده است که:
«رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از خانه بیرون نمیرفت، مگر آن که خدیجه را یاد میکرد و بر او به خوبی و نیکی مدح و ثنا میفرمود.
روزی از روزها غیرت، مرا گرفت، گفتم: او پیر زنی بیش نبود و خدا بهتر از او را به شما عوض داده است. پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم غضبناک شد؛ به طوری که موی جلوی سرش از خشم تکان میخورد؛ سپس فرمود: «نه، به خدا، بهتر از او را خدا به من عوض نداده، ایمان آورد به من، وقتی مردم، کافر گردیدند و تصدیق کرد مرا، هنگامی که مردم مرا تکذیب میکردند و در اموال خود با من مواسات کرد، وقتی مردم مرا محروم ساختند و خدا از او فرزندانی روزی من کرد و از زنان دیگر محروم فرمود.»3
»انس بن مالک» روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«بهترین زنان عالم: مریم بنتِ عمران و آسیه بنت مزاحم و خدیجه بنت خُوَیلِد و فاطمه بنت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم هستند.»۴
از «ابن عبّاس» روایت شده که:
پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم چهار خط در زمین کشید و فرمود: «آیا میدانید این چیست؟» عرض کردند: «خدا و رسول خدا داناتر است.» پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «فاضلترین زنان بهشت، خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم همسر فرعون میباشند.»5
در «سیره ابن هشام» روایت کرده که:
جبرئیل خدمت رسول خدا آمد و گفت: «خدیجه را از طرف خدا سلام برسان». پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: یا خَدیجَهٌ هذا جِبْریلُ، یقْرِئُکِ السَّلام مِنْ رَبِّکِ. فَقَالَتْ خَدیجَهُ: اَللهُ السَّلامُ وَ مِنْهُ السَّلامُ، و عَلی جِبْریلَ السَّلامُ»۶
و به روایت «حاکم»، خدیجه فرمود:
اِنّ اللهَ هُوَ السَّلامُ وَ عَلی جِبْریلَ السَّلامُ، وَ عَلَیکَ السَّلامُ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُه»۷
یکی از مزایای خدیجه این بود که همواره پیش از بعثت و بعد از بعثت، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را تعظیم میکرد و سخنش را تصدیق مینمود. فضایل خدیجه و کرایم اخلاق او بسیار است که قلم ناتوان امثال بنده توان بیان آن را ندارد.
سَلامُ الله عَلَیها وَ عَلی بَعْلِها رَسُولِ اللهِ صَلّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ عَلَی ابْنَتِها سَیدَهِ نِساءِ الْعالَمینَ وَ عَلی صَهْرِها عَلِی اَمیرِ الْمُؤمِنینَ وَ سَیدِ الْمُسْلِمینَ وَ عَلی اَبْنائِهَا الْاَئِمَّهِ الطّاهِرینَ.
لطف الله صافی
پانوشت:
- اهل البیت توفیق ابو علم، ص ۱۰۲، ترجمه نقل به معنی.
- اسدالغابه، ج ۵، ص ۴۳۶ و کتب دیگر.
- همان.
- اسدالغابه، ج ۵، ص ۴۳۷؛ الاستیعاب، بهامش الاصابه، ج ۴، ص ۲۸۴ و ۲۸۵٫
- همان.
- کشف الغمه، ج ۲، ص ۱۲۴؛ ای خدیجه، این جبرئیل است که از جانب پروردگارت به تو سلام میفرستد، پس خدیجه عرض کرد: «خداوند، سلام است، و هر سلامی از اوست و بر جبرئیل سلام باد».
- کشف الغمه، ج ۲، ص ۱۲۴؛ خداوند، سلام است و بر جبرئیل و بر تو سلام و رحمت و برکات خدا باد.
- منبع: مؤسسه جهانی سبطین علیهما السلام