محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی

خلاصه کلام در تفسیر عیّاشی (320 ق.):

محمد بن مسعود عیّاشی سمرقندی، عالمی جامع، دانشمندی وارسته‌ بود امّا با عنایت به اینکه وی، ابتداء سنّی بوده همچنین از آنجایی که از روات ضعیف نیز، روایت نقل می‌کرده با توجه به اینکه اسناد احادیث در کتب عیّاشی به جهت تلخیص حذف شده نمی‌توان به این کتاب، بسان کتب قدمائی چون شیخ صدوق و کلینی و طوسی و مفید اعتماد کلی داشت.

مسعود رضانژاد فهادان/ برداشتی از درس استاد سجادی

محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی

پدیدآور: بخشایشی، عقیقی

«یکی دیگر از فقهای بنام و معروف آن زمان که معاصر با علی بن بابویه قمی، بلکه اندکی بر او تقدم زمانی دارد، عیاشی سمرقندی، صاحب تفسیر معروف است. او مردی جامع بوده است، گر چه شهرتش به تفسیر است. ابن‌ندیم در «الفهرست» می‌گوید: «کتب او در خراسان رواج فراوان دارد. در عین حال تاکنون ما ندیده‌ایم که در فقه آراء او نقل شده باشد. کتب فقهی او از بین رفته است.»

عیاشی ابتدا سنّی بوده و بعد شیعه شد. ثروت فراوانی از پدر به او ارث رسید و او تمام آن‌ها را صرف جمع‌آوری و نسخه‌برداری کتب و تعلیم و تعلم و تربیت شاگردان کرد.

برخی جعفر بن قولویه را که استاد شیخ مفید بوده است (در فقه) هم‌ دوره علی بن بابویه و قهراً از فقهاء دوره غیبت صغری شمرده‌اند و گفته‌اند: که جعفر بن قولویه شاگرد سعد بن عبد الله اشعری معروف بوده است. (۱) ولی با توجه به اینکه او استاد شیخ مفید بوده است و در سال ۳۶۷ و یا ۳۶۸ ه. ق درگذشته است، نمی‌توان او را معاصر علی بن بابویه و از علمای عصر غیبت شمرد. آنکه ازعلمای غیبت صغری است پدرش محمد بن قولویه است.» (۲)

عیاشی کیست؟

محمد بن مسعود بن محمد بن عیاشی سمرقندی کوفی، کنیه‌اش «ابو النضر»، معروف به «عیاشی»، فقیه بزرگوار و عالم وارسته‌ای است که در رشته‌های فقه، ادب، حدیث و تفسیر تبحر فراوان داشته است. او از اعیان علماء و از اکابر فقهای شیعه درعهد مرحوم ثقة الاسلام کلینی، و استاد کلینی بوده است.

گفتار مرحوم مدرس:

صاحب ریحانة الادب می‌نویسد:

«کشی، صاحب رجال معروف نیز از تلامذه و شاگردان او بوده و از او روایت می‌کند. او در علم و فضل و فهم و ادب، تبحر و تنوع علمی، یکتای زمان خود بوده است. او در علم طب، نجوم، قیافه و فقه بیش از ۲۰۰ جلد کتاب دارد که در الفهرست ابن ندیم بیش از ۱۵۰ جلد از آن‌ها را یاد کرده است. و مهم‌ترین آن‌ها تفسیر اوست که براساس اخبار و احادیث اهل بیت اطهار (ع) مشی نموده است و بیشتر شبیه تفسیر فرات و تفسیر علی بن ابراهیم می‌باشد.» (۳)

قرین سعادت:

عیاشی در آغاز با توجه به محیط نشو و نمای خود که حدود سمرقند و بخارابوده است و اکثر ساکنان آن دیار از فقه اهل سنت پیروی می‌کردند، پیرو مکتب فقهی اهل سنت بود، ولی در اثر مطالعه و ممارست در کتابهای شیعه، توفیق قرین او گردید ومکتب پر فیض فقه جعفری را پذیرفت و تمامی ترکه پدر را که بالغ بر سیصد هزار دینارآن روز بود، در راه علم و نشر حدیث، انفاق و خرج نمود. گویند خانه‌اش همانندمسجد پر از جمعیت قاری، محدث، عالم، دانشجو و مفسر می‌گردید. در آن خانه یکی به تالیف، دیگری به مقابله، و جمعی به دست نویسی و جمعی به تعلیقه وحاشیه‌پردازی اشتغال می‌ورزیدند و او را دو گونه مجلس بود، یکی برای عوام و توده مردم، و دیگری برای خواص و دانشجویان علوم و معارف اسلامی. (۴)

گفتار مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی:

علامه بزرگوار مرحوم آیة الله حاج آقا بزرگ تهرانی درباره او می‌فرماید:

«صاحب تفسیر عیاشی بالغ بر ۲۰۰ جلد کتاب در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی نگاشته است. او از مشایخ و اساتید روایتی کشی صاحب رجال معروف و ازهم دوره‌های ثقة الاسلام کلینی می‌باشد و فرزندش جعفر از کتابهای او روایت می‌کندکه یکی از آن‌ها همین تفسیر موجود است که نیمه اول آن تا سوره کهف در خزانه کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد، و در کتابخانه خیابانی در تبریز و در کتابخانه شیخ الاسلام در زنجان و در کتابخانه سید حسن صدر الدین در کاظمین موجود است که از نسخه اخیره، مرحوم شیخ محمد همدانی و دیگران استنساخ کرده‌اند و جای تاسف است که اسانید آن حذف شده است.»

و در پایان می‌افزاید:

علامه مجلسی (ره) در آغاز بحار الانوار گفته است: «دو نسخه قدیمی از تفسیرعیاشی را مشاهده کرده است که اساتید آن به علت اختصار حذف گردیده است.» (۵)

گفتار آیة الله سید حسن صدر:

صاحب کتاب «تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام» در اثر ارزنده خویش دو بار از اوذکری به میان آورده است. یک بار او را در عداد اهل سیره و تاریخ، و بار دیگر در جمع مفسرین و آشنایان با علوم قرآن آورده است.

بار نخست در مورد ایشان می‌گوید:

«عیاشی محمد بن مسعود، بزرگی از بزرگان اصحاب ما است که در کثرت تصنیف و تالیف شهرت بسزایی دارد و از کتابهایی که در زمینه سیره و تاریخ دارد، کتاب «مکة و الحرام»، کتاب «المعاریض» (در شعر)، کتاب الشعر، الانبیاء و الاولیاء، سیرة ابی بکر، سیرة عمر، سیرة عثمان، سیرة معاویه و... می‌باشد. او در طبقه و ردیف ثقة الاسلام کلینی از علماء قرن سوم نام برده شده است.» (۶)

بار دیگر او را در ردیف مفسرین عالیقدر قرآن ذکر کرده است و در آن بخش نیزمی نویسد: «او از اعیان و بزرگان این طایفه است. تالیف و تصنیف فراوانی دارد. اوتفسیری در دو مجلد بزرگ نگاشته است که متاسفانه اکنون تنها جزء اول آن در اختیارما است. این عالم بزرگ قریب ۲۰۰ جلد کتاب دارد که همگی خوب و زیبا بوده‌اند. اودر طبقه شیخ کلینی، از علمای قرن سوم می‌باشد.» (۷)

استاد علامه طباطبایی در پیشگفتاری که در سال ۱۳۸۰ ه. ق بر تفسیر عیاشی نگاشته‌اند، او را با جلالت قدر و علو منزلت می‌ستایند و گفتار بزرگان را در حق اوبازگو می‌نمایند و احتمال وجود جزء دوم تفسیر را در برخی از کتابخانه‌های مناطق جنوبی ایران ذکر می‌نمایند.» (۸)

ارادت به اهل بیت علیهم السلام:

در مورد عشق و علاقه او نسبت به خاندان رسالت، کافی است به مطلبی که مرحوم آیة الله العظمی بروجردی (اعلی الله مقامه الشریف) در کتاب پر ارج «جامع احادیث الشیعه» در مورد رجوع به اهل بیت (ع) از تفسیر عیاشی نقل کرده است، بسنده نماییم.

او از تفسیر عیاشی از عبد الله بن جندب، از امام رضا (ع) نقل می‌کند که این مردم، شیطان آنان را مغرور ساخت و امور دین را بر آنان ملتبس نمود و هدایت را ازپیش خود خواستند و مطالب ناروایی از پیش خود گفتند و از این زاویه بود که گرفتارهلاکت گردیدند. در صورتی که وظیفه آنان توقف در جایگاه تحیر بود و چیزی را که نمی‌دانستند وظیفه آنان رجوع به اهل و عالم آن مساله بود. چون قرآن مجید دستورمی دهد: اگر آنان به خدا و رسول و اولو الامر، و به کسانی که از قرآن استنباط می‌کنند وعالم و آشنا به حلال و حرام هستند رجوع می‌کردند، هرگز به ضلالت نمی‌افتادند، چون آنان هستند که حجت خدا بر مردم می‌باشند.» (۹)

گفتار صاحب سفینه:

مرحوم شیخ عباس قمی (ره) در مورد او گوید: «او یکی از بزرگان اصحاب مااست که در نوجوانی بصیرت یافت و به فقه امامیه رو آورد و از اصحاب و شاگردان علی بن الحسن فتال و جمعی دیگر از مشایخ کوفه، بغداد، قم می‌باشد. او در راه علم وحدیث آنچه از پدر ارث برده بود را انفاق نمود...» (۱۰)

گفتار مؤلف جامع الرواة:

محمد بن علی اردبیلی غروی، مؤلف کتاب «جامع الرواة» در مورد او‌‌ همان مطالب گذشته را بازگو می‌کند و جلالت قدر و وسعت معلومات او را در نقل حدیث وروایت می‌ستاید و تالیفات او را بالغ بر ۲۰۰ جلد می‌شمارد.» (۱۱)

تالیفات او:

ابن ندیم در فن ۵ از مقاله پنجم، به تفصیل به تالیفات او متعرض شده است و برحسب ترتیب خود مؤلف کتابهای او را می‌آورد و با شمارشی که به عمل آمد، تعدادمضبوط آن‌ها ۲۰۸ جلد است که از آن تعداد۲۷ جلد مفقود شده است و در دسترس نیست.» (۱۲)

از مهم‌ترین تالیفات او، تفسیر شریف عیاشی می‌باشد که نیمه نخستین آن دردسترس می‌باشد و نیمه دوم آن در اختیار نیست، هر چند برخی احتمال داده‌اند که درجنوب کشور بوده باشد.

اسامی برخی دیگر از تالیفات او را ابن ندیم به این صورت آورده است: الصلوة، الطهارة، مختصر الصلوة، مختصر الحیض، الجنائز، مختصر الجنائز، المناسک، العالم و المتعلم، الدعوات، الزکاة، الاشربة، حد الشار الاضاحی....

فرزندان او:

از او پسر فاضل و با کمالی به یادگار مانده است به نام «جعفر» که صاحب فضل ودانش و اطلاع بوده است و هم اوست که از کتابهای پدرش روایت می‌نماید. صاحب کتاب «جامع الرواة» در حق او گوید:

«او فرد فاضلی است که تمام کتابهای پدر را روایت کرده است و ابو مفضل شیبانی از او روایت می‌کند و حدیثی در باب مقدار زکات را او و هم ابن قولویه از اونقل کرده‌اند.» (۱۳)

وفات او:

تاریخ دقیق درگذشت این عالم بزرگ و فقیه وارسته، با همه بررسی که صورت گرفت، باز تا کنون برای نگارنده درست مشخص نگردید، فقط «زرکلی» صاحب الاعلام آن را ۳۲۰ ه. ق یادداشت کرده است، ولی معلوم نیست از چه ماخذی گرفته است. احتمال می‌رود با توجه به هم دوره بودن با ثقة الاسلام کلینی، وفات او نیز دره‌مان حدود سالهای وفات مرحوم کلینی رخ داده باشد. در صورتی که اطلاعاتی در این باره کسب گردید، درج خواهد شد.

عاش سعیدا و مات سعیدا رحمه الله

پی نوشت‌ها:
۱- الکنی و الالقاب شیخ عباس قمی
۲- آشنایی با علوم اسلامی، ص ۲۹۴.
۳- ریحانة الادب، ج ۴، ص ۲۲۰.
۴- ریحانة الادب، ج ۴، ص ۲۲۱.
۵- الذریعه الی تصانیف شیعه، ج ۴، ص ۲۹۵.
۶- تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ص ۲۶۰
۷- مدرک سابق، ص ۳۳۲.
۸- مقدمه علامه طباطبائی (ره) بر تفسیر عیاشی، ص ۳.
۹- جامع احادیث شیعه، ج ۱، ص ۱۷۳
۱۰- سفینة البحار، ج ۲، ص ۲۰۰۱، چاپ محمودی
۱۱- جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۹۲، چاپ مصطفوی.
۱۲- فهرست ابن ندیم، ص ۲۴۶
۱۳- جامع الرواة، ج ۱، ص ۱۶۱- طبقات مفسران شیعه، ج ۱، ص ۵۸۲، چاپ دفتر نشر نوید اسلام.

علاوه بر منابع فوق می‌توان به: پیشگفتار تفسیر مطبوع عیاشی- معجم رجال الحدیث، ج ۱۷، ص ۲۴۰- ۲۲۴، کد معرفی ۱۱۷۶۸- الاعلام زرکلی، ج ۷، ص ۹۵- منهج المقال، ص ۳۱۹- طبقات مفسران شیعه، ج ۱، ۵۸۵- ۵۸۲ مراجعه نمود.

منبع: فقهای نامدار شیعه