طب سنتی
تعریف ارکان:
قبل از آنکه به تعریف مزاج بپردازیم لازم است که با چند اصطلاح در طب سنتی آشنا شویم.
از دیدگاه طب سنتی، عوامل تشکیلدهنده جهان خلقت و بدن انسان، چهار عنصر اصلی به شرح ذیل میباشند؛ به عبارتی دیگر اجزاء اولیه بدن انسان و غیر انسان از اجسام بسیطی تشکیل شدهاند که غیر قابل تقسیم به اجسام مختلفه دیگر میباشند که به آنها ارکان گفته میشود.
- آتش که گرم و خشک است.
- هوا که گرم و تر است.
- آب که سرد و تر است.
- خاک که سرد و خشک است.
تعریف مزاج:
هرگاه اجزاء یک ارکان با دیگری در آمیزد به نوعی که اثر کند یکی در دیگری به قوتهای خود که ضد هماند و هر یکی تیزی دیگری را بشکند همانندی فعل و انفعال در اجزاء آن مرکب، به حدی برسد که در همه اجزاء، کیفیتی یکسان پیدا گردد این کیفیت مرکب را مزاج گویند.
مزاج، همان طبع است و آن را نباید با خلط یا رکن اشتباه کنید مزاج، جسم نیست. بلکه گرمی، سردی، خشکی، و تری را مزاج گویند.
تعریف خلط:
یکی دیگر از اصطلاحاتی که در این مبحث نیاز است با آن آشنا شویم خلط میباشد.
هر غذایی که میخوریم هنگامی که وارد بدن ما میشود در معده هضم آن آغاز میگردد به کبد میرود در کبد چهار خلط یا چهار نوع مایع تولید میشود که نام و خصوصیات آنها به قرار ذیل است:
- خلط دم که دارای مزاج گرم و تر است.
- خلط صفرا که دارای مزاج گرم و خشک است.
- خلط بلغم که دارای مزاج سرد و تر است.
- خلط سودا که دارای مزاج سرد و خشک است.
اگر چه همه این اخلاط در خون موجودند اما خدا برای صفرا و سودا جایگاه ذخیره در نظر گرفته است.
- طحال: جایگاه ذخیره سوداست.
- کیسه صفرا: جایگاه ذخیره صفراست.
که در آن ذخیره میباشند و در صورت نیاز به اندازه لازم در بدن انتشار یابند.
اما "دم" و "بلغم" در عروق خونی و لنفاوی و... در حال گردشاند.
وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروریست اما در حد خاص و معین و کمبود و یا فزونی هر یک از آنها باعث سوء مزاج یا غلبه اخلاط میگردد که در این حالت برای رفع مشکل باید تدابیر مربوطه رعایت و درمان صورت پذیرد.
انواع مزاج:
مزاج چون از ترکیب ارکان با یکدیگر پدید میآید لذا بسته به میزان ترکیب هر رکن، مزاج متفاوتی حاصل میگردد ولی اگر بخواهیم مزاجها را دسته بندی نماییم چون تعداد چهار رکن در هم ترکیب میشوند، مزاجهای اصلی را میتوان در نه طبقه به شرح ذیل دسته بندی کرد:
- در تعدادی رکن آتش بیشتر ازسایر ارکان است این افراد مزاج گرم و خشک دارند آنها را صفراوی می گویند.
- در تعدادی رکن هوا بیشتر از سایر ارکان است این افراد مزاج گرم و تر دارند آنها را دموی می گویند.
- در تعدادی رکن آب بیشتر است این افراد مزاج سرد و تر دارند، لذا آنها را بلغمی می گویند.
- در تعدادی رکن خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد و خشک دارند که آنها را سوداوی می گویند.
- در تعدادی نیز این ارکان نسبتاً در حالت تعادل هستند این افراد مزاج معتدل دارند.
- در تعدادی ارکان آتش و هوا بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج گرم دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.
- در تعدادی ارکان هوا و آب بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج تر دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.
- در تعدادی ارکان آب و خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.
- در تعدادی ارکان خاک و آتش بیشتر است این افراد مزاج خشک دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.
بنابراین هر فرد از بدو تولدش دارای حرارت و رطوبت غریزی میباشد که به آن مزاج اصلی یا جبلی می گویند.