اگر حرمت شراب به علت ضرر آن است؛ چرا سیگار حرام نیست؟

اشکال: خوردن شراب حتی یک قطره هم باشد در اسلام حرام است. اگر حرمتش به دلیل ضرر آن است، پس چرا سیگار که ضرر آن کاملا اثبات شده حرام نیست و یا حداقل حرمت آن با میزان ضرر آن متناسب است. آیا نمی‌شد مقدار حرمت شراب هم به میزان مصرف آن بستگی داشته باشد؟ (تا جایی که من می‌دانم مصرف شراب در حد بسیار کم، تاثیری بر کارایی مغز ندارد)

خلاصه پرسش

اگر حرمت شراب به علت ضرر آن است؛ چرا سیگار حرام نیست؟

پاسخ اجمالی

شیعه به پیروی از امامان معصوم علیهم‌السلام استفاده از قیاس را برای اثبات احکام شرعی جایز نمی‌داند؛ زیرا قیاس، حداکثر ظن‌آور است و یقین نمی‌آورد و ظن و گمان انسان را به حقیقت نمی‌­رساند. از این رو ارزشی برای ظن و گمان در اثبات احکام شریعت وجود ندارد. مستی­‌آور بودن و ضرر شراب ممکن است حکمت حرمت آن باشد نه علت حرمت. ممکن است، شراب حرام باشد در عین حال که مست‌آور نیست یا مقدارش کم باشد که ضرر قابل توجه نداشته باشد.

بنابراین، قیاس مذکور دلیلی برای حرمت سیگار نمی‌شود، گر چه برخی از فقها درباره سیگار (به شرط ضرر مهم داشتن) فتوا به حرمت آن دادند.

پاسخ تفصیلی

قبل از بیان پاسخ چند نکته را باید تذکر دهیم:

1. بر اساس نظریه صحیح و درست که فقهاء و دانشمندان شیعه بدان معتقدند، احکام خداوند بر اساس مصالح و مفاسد است؛ یعنی اگر انجام عملی دارای منفعت مهم و حیاتی است، آن عمل واجب خواهد بود یا اگر منفعت آن حیاتی نباشد آن عمل مستحب است؛ و اگر انجام عملی، دارای ضرر خطرناک و مهلک باشد، انجام آن حرام؛ و اگر ضرر آن خطرناک و مهلک نبوده، مکروه است؛ و در صورتی که منفعت یا ضرر آن غالب نباشد و مساوی الطرفین باشد آن عمل مباح است؛ البته منظور از منفعت و ضرر صرف منفعت و ضرر مادی نیست بلکه به معنای عام و گسترده است که به جامعیت و گستردگی ابعاد وجودی انسان می‌باشد.

۲. هر چند اصل کلیت این قاعده که احکام الهی بر اساس مصالح و مفاسد است، قطعی و یقینی است ولی کشف مصالح و مفاسد در جزئیات و مصادیق، بسیار مشکل است.

چون اولاً: نیازمندِِ داشتن امکانات وسیع، در ابعاد مختلف علمی است.

و ثانیاً: بشر هر قدر از نظر علم و صنعت پیشرفت کند، باز معلومات او در برابر مجهولاتش، قطره‌ای است در برابر دریا «جز اندکی از دانش به شما داده نشده است [۱]».

و شاید علت عدم بیان علت و فلسفه تمام احکام، از سوی اولیاء الهی دین، یکی این بوده که بیان تمام اسرار احکام برای انسان‌هایی که بسیاری از حقایق علمی هنوز برایشان کشف نشده، مانند گفتن معما و لغز است، که چه بسا موجب تنفر شنوندگان گردد، امام علی (ع) می‌فرماید: «مردم، دشمن آن چیزی هستند که نمی‌دانند[۲]» لذا اولیاء الهی در حد فهم انسان‌ها به بعضی از علت‌ها و فلسفه‌ها و احکام اشاره نمودند.

علاوه اینکه، هدف از دین و شریعت، آراستگی انسان‌ها به خوبی‌های علمی و عملی، و اجتناب از زشتی‌های فکری و عملی است، و این هدف با عمل به شریعت به دست می‌آید، ولو اینکه افراد فلسفه و علت احکام را ندانند، نظیر اینکه: مریض با انجام دادن دستورات پزشک، بهبودی را به دست می‌آورد ولو فایده و فلسفه، دارو و دستورات پزشکی را نداند.

مضافاً اینکه: مؤمنین، چون اطمینان و یقین دارند به اینکه دستورات دینی، از کسانی صادر می‌شود که علم و آگاهی آنان خطاناپذیر است، پس یقین به اثربخشی و مفید بودن این دستورات دارند.

۳. هرچند فهم علت و فلسفه احکام مشکل است، ولی پیدا نمودن ضوابط کلی احکام، امر ممکنی است. البته کلیت در مسایل حقوقی، مثل کلیت در مسایل فلسفی نیست که استثناء ناپذیر باشد بلکه کلیت در مسایل حقوقی و اجتماعی به معنای اکثری است و لذا قابل استثناست. [۳]

اما در خصوص سؤال و پاسخ به آن توجه به چند نکته ضروری است:

1. علت حرمت شراب منحصر در ضرر مادی آن نیست گر چه شاید یکی از حکمت‌ها باشد ولی نه در روایات و نه در فتواهای فقهاء به عنوان علت تامه حرمت مطرح نشده است. [۴]

۲. در صورتی که ضرر مادی به عنوان حکمت (علت ناقصه حکم) حرمت باشد در این صورت نمی‌توان به موارد مشابه آن تعمیم داد زیرا این روش در اصطلاح فقهاء قیاس نامیده می‌شود که برای استنباط احکام شرعی در میان فقهای شیعه معتبر نیست [۵]؛ یعنی نمی‌­شود گفت چون شراب به علت ضرر داشتنش حرام است پس سیگار نیز چون ضرر دارد از این رو حرام است.

۳. البته اگر احراز شود که حرمت شراب فقط به خاطر ضرری است که در آن وجود دارد (ضرر علت تامه برای حرمت شراب باشد) و ثابت شود که‌‌ همان ضرر در سیگار هم هست در این صورت حکم حرمت شراب به سیگار نیز سرایت می‌کند که در اصطلاح اصولیون به این تنقیح مناط گفته می‌شود.

4. در باب ادله و حکمت حرمت شراب به بیان دو حدیث اکتفاء می‌کنیم:

الف. از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: پیامبر (ص) هر چه را که مست کننده باشد حرام کردند و چیزی را که پیامبر حرام کرده باشد خدا حرام کرده است پس هر مست کننده‌ای حرام است کم باشد یا زیاد... [۶].

ب. باز هم آن حضرت (ع) می‌فرماید: ایزد علّام، شراب را بواسطه آن منع و حرام نمود که آن امّ الخبائث و سرِ همه بدی‌ها است زیرا که ساعتی بر شارب الخمر می‌گذرد که او را عقل در سر نیست و پروردگار خود خداى عزّ و جلّ را نمى‏‌شناسد و چون مست لا یعقل گردد از فعل معصیت و انجام هیچ عمل بد دریغ نکند و هر فعل حرام که در آن حال بخاطر او رسد به عمل آورد، قطع رحم کند و هر کار خلافی را انجام دهد. اختیار انسان مست به دست شیطان است اگر شیطان او را در حالت مستی أمر بسجده بت‌ها نماید در‌‌ همان لحظه سجده کند و به هر راهی که شیطان او را بکشد او نیز پیروی کند. [۷]

بنابراین، قیاس مذکور دلیلی برای حرمت سیگار نمی‌شود، گرچه برخی از فقها درباره سیگار (به شرط ضرر مهم داشتن) فتوا به حرمت آن دادند. [۸]

پانوشت:

[۱] «و ما اوتیتم من العلم الا قلیلاً»، اسراء، ۸۵.

[۲] «الناس اعداء ماجهلوا»، گزیده میزان الحکمة، ج ۱، ص ۲۱۴.

[۳] اقباس از سؤال ۱۹۶۷ (سایت: ۲۰۷۰).

[۴] تفاوت بین حکمت و علت: حکمت عبارت از مصلحتی است که شارع مقدس از تشریع حکم قصد کرده است که یا برای جلب منفعت مکلف یا دفع ضرر از وی بوده است. وجود و عدم حکم بر محور حکمت نمی‌­چرخد؛ به این معنی که ممکن است چند تا از حکمت‌های حکمی وجود نداشته باشند ولی حکم باشد. یا حکمت حکم موجود باشد ولی خود حکم برداشته شود. اما در علت؛ وجود و عدم وجود حکم دایر مدار آن علت است. ممکن است مستی­آور بودن شراب حکمت حرمت آن باشد نه علت. از این رو ممکن است شرابی که مست آور نیست، نیز حرام باشد.

[۵] امامان شیعه به شدت پیروانشان را از قیاس در احکام بر حذر داشته­اند. یکی از یاران امام صادق (ع) نقل می‌­کند که روزی من به همراه ابو حنیفه (یکی از بزرگان اهل سنت که در احکام اسلام بسیار از قیاس استفاده می‌­کرد) به محضر امام صادق رسیدیم امام (ع) به ابوحنیفه فرمود: تقوای الاهی را مراعات کن و در دین قیاس نکن بعد فرمود: وای بر تو کدام بزرگ­‌تر و مهم­‌تر است؟ کشتن انسان یا زنا؟! ابوحنیفه گفت: قتل، امام فرمود: با وجود این خداوند جهت اثبات قتل نفس وجود دو شاهد را لازم کرده است ولی درباره اثبات زنا وجود چهار شاهد را واجب نموده است. (و حال آنکه اگر طبق نظر خود قیاس می‌­کردی باید برعکس می‌­بود) امام دوباره از ابوحنیفه پرسید: نماز در اسلام اهمیت بسیار دارد یا روزه؟! ابوحنیفه پاسخ داد: نماز. امام فرمود: پس چگونه است که خداوند قضای روزه­ای را که زن‌ها در ایام عادتشان نگرفته‌اند، واجب کرده است ولی قضای نمازی را که در ایام عادت نخوانده‌اند، واجب نکرده است. پس چگونه تو قیاس می‌کنی؟! از خدا بترس و قیاس نکن». الفصول المهمة، ج ۱، ص۵۳۴.

در فرمایش دیگری امام صادق (ع) فرمود: «اگر سنت قیاس شود دین از بین می‌رود». الفصول المهمة، ج ۱، ص ۵۳۳.

مصالح و مفاسد در احکام:

شیعه معتقد است که همه احکام اسلام به خاطر وجود مصالح یا مفاسدی در عالم واقع جعل شده است. در بسیاری از موارد پی بردن به تمام مصالح یا مفاسد یک حکم امکان پذیر نیست هر چند که آگاهی به برخی از مصالح یا مفاسد ممکن است. درباره شراب نیز مست آور بودن آن شاید یکی از مفاسد جهت حکم به حرمت آن باشد نه تمام مصلحت آن.

[۶]. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج ‏۶۳، ص ۴۹۴.

[۷]. احتجاج، ترجمه غفارى مازندرانى، ج‏ ۳، ص ۳۰۳.

[۸]. «کشیدن سیگار و انواع دخانیات اگر به تصدیق اهل اطلاع ضرر مهمى داشته باشد حرام است، ولى مواد مخدر مطلقاً حرام است» مکارم شیرازی، توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۲، ص ۹۲۲.

سایت ایسلام کوئیست