شرح حدیث "إذا خافَ اللهَ العَبدُ أخافَ اللُه مِنهُ کُلَّ شَىءٍ"
مقدمه:
کلید واژه:
خوف، ترس از خدا، نکات اخلاقی، یقین، محبت، شرح نهج الفصاحه، نهج الدرایة، شرح حدیث.اصل مقاله:
بحث لُغوی: معنای لغت خوف
خوف از خدا، آری امّا حُزن از خدا، نَه:
فقط از خدا:
امّا اگر به جای تمرکز در جلب رضایت خداوند و ترس از او، در صدد جلب رضایت دیگران بر آمد نتیجهاش ترک وظیفه و عمل به خواست موجودی ضعیفتر از خود است که در باطن این عمل، چند نکته نهفته است:
1. چنین انسانی، وظیفهشناس نیست و از آنجایی که فقط انسانهای وظیفهشناس هستند که عظمت دارند انسانهایی که زیر بار وظیفه، شانه خالی میکنند لزوماً انسانهای ضغیفالنفسی هستند که در چشم دیگران همیشه خار و ذلیلند.
2. کسی که با دیگران، منفعِلانه و از روی ضعف، سازش میکند، در واقع دست از وظیفه اصلی خویش کشیده است و از آنجا که هر چیزی دلیلی دارد این انصراف از وظیفه اصلی و در ازاء آن؛ توجه به دیگران و وظایف غیر اصلی، هم منشأی دارد که یا منشأ آن، ترس از آنها یا جلب منفعت دنیایی یا هر چیز دیگری که باشد معنایش این است که در نزد او، آن چیزها، از جلب رضایت پروردگار، دارای اهمیّت بیشتریست لذا به دیگران اجازه داده است با همان چیز او را به راحتی مدیریّت کنند. مثلاً اگر از باب جلب منفعت، ترک وظیفه نموده باشد او را با همان منفعت، تهدید خواهند نمود ولی کسی که فقط از خداوند میترسد از آنجا که هیچ کس نمیتواند خدای او را از او بگیرد پس دیگر جایی برای ترس از دیگران نیز باقی نخواهد ماند.
3. از طرف دیگر، عمل به وظیفه و سازشناپذیری با دیگران، وحشت در دل دیگران میاندازد که مبادا اویی که اهل زد و بند و ساخت و پاخت نیست و نقطه ضعف و خلافی در نامه عملش ندارد که با آن رسوایش کنیم برای مقابله با او چه باید کرد؟! لذا ترس از او در دلها حاکم خواهد شد.
تا اینجا بیان شد که ترس از خداوند، دارای اثر وضعی ابَّهَّت و عظمت است آنچه بیان شد تنها موارد محدودی بود که با محاسبات مادّی درک میشد امّا در واقع، ترس از خداوند و عمل به وظیفه الهی، دارای آثار وضعی دیگری نیز میباشد که با محاسبات دنیایی به هیچ وجه، قابل اندازه و بیان نیست، امام صادق علیهالسلام میفرمایند:
إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَخْشَعُ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ ثُمَّ قَالَ علیهالسلام: إِذَا کَانَ مُخْلِصاً قَلْبَهُ لِلَّهِ أَخَافَ اللهُ مِنْهُ کُلَّ شَیْءٍ حَتَّى هَوَامَّ الْأَرْضِ وَ سِبَاعَهَا وَ طَیْرَ السَّمَاءِ(6)؛ همانا مؤمن به خاطر ترسی که از خداوند دارد خداوند قلب همه چیز و همه کس را برای او رام گردانیده است تا آنجا که حضرت علیهالسلام میفرمایند: هرگاه مؤمنی قلبش را برای خدا خالص نماید خداوند چنان عظمتی به او میبخشد که همه از او حساب میبرند حتّی خزندگان روی زمین و حیوانات درّنده و پرندگان آسمان نیز از او حساب و فرمان میبرند و میترسند و برای او احترام قائل میشوند.
در فراز دوم این حدیث، حضرت رسول صلی الله علیه و آله میفرمایند: کسی که از خدا، خوف نداشته باشد خداوند او را از چیزهای دیگری که به هیچوجه، شایستگی ترسیدن ندارند میترساند. بنابراین میتوانیم این مطلب را شاخصی قرار داده تا با آن، ایمانمان را محک زنیم. یعنی به همان نسبتی که از دیگران و از بازتاب اعمالشان، خوف داریم بایستی به همان نسبت از ایمانمان به خدای قادر متعال، شک داشته باشیم که نه شک بلکه یقین داشته باشیم که اگر ایمانمان به خدای قادر متعال، قویتر بود جایی برای جَوَلان و عرض اندام این ترس نیز وجود نداشت.
نترسیدن از غیر خدا دو منشأ دارد:
أ. گاهی جاهلانه است: مثل کسی که در ابتداء مسیری طولانی و خلوت، از کمبود سوخت ماشینش، بیخبر است مسلّماً چنین شخصی راجع به این موضوع، خوفی هم نخواهد داشت این قِسم از خوف نداشتن، برکت و ارزشی و احترامی ندارد.
ب. و گاهی مؤمنانه است: بر عکس مورد بالا، در این مورد، منشأ خوف، وجود دارد. چنین شخصی، مؤمن به خدایی است که همه امور به اذن و قدرت او محقّق میشود همچنین از بینهایت حوادث بزرگی که دائماً خدا، شرّ آنها را از سرِ او دفع میکند فیالجمله آگاه است همان حوادثی که تنها یکی از آنها کافیست تا تمام زندگی او را مختل سازد اما خدای متعال، دائماً شرّ آنها را از سر او وا میکند.
معنای دیگر حدیث: محبوب خلائق گشتن:
به عبارت دیگر، زندگی برای کسی که جز از خدا نمیترسد بهشتی میشود. شاید جنَّتان یعنی دو بهشت در آیه: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتان(7)» اشاره به همین مطلب نیز داشته باشد که هرگاه کسی فقط از خدا بترسد برای او دو بهشت است یکی بهشت دنیا و دیگری بهشت آخرت.
چگونه از غیر خدا نترسیم؟
نترسیدن از غیر خدا، با یقین به خدا، محقق میشود و در روایتی که آن را ابن بابویه در کتاب معانی الأخبار نقل کرده حضرت جبرائیل علیهالسلام راه رسیدن به یقین را در توکل بر خدا بیان مینماید پس از آن، حضرت رسول صلی الله علیه و آله از حضرت جبرائیل علیهالسلام سؤال نمودند توکل بر خدا یعنی چه؟! ایشان فرمودند: توکل به خدا یعنی: الْعِلْمُ بِأَنَ الْمَخْلُوقَ لَا یَضُرُّ وَ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُعْطِی وَ لَا یَمْنَعُ(8)؛ دانستن آنکه غیر خدا نه ذرهای میتواند به تو ضرر برساند و نه میتواند برای تو سودی داشته باشد نه میتواند چیزی به تو عطا کند و نه میتواند چیزی را از تو بگیرد.
نتیجه:
بیان شد خوف به معنای احتمال از دست دادن آنچه به جان و دل انسان بسته است میباشد. چیزهای زیادی مثل سلامتی و حیات، ثروت و پول، یا جاه و مقام، مادر و پدر، زن و فرزند و هزاران چیز دیگری که اگر کسی آنها را به جان، گره زد احتمال از دست دادن هر یک از آنها برای او دلهره ایجاد میکند.
دلهره از دست دادن محبوب، برای انسانهای تربیت نشده در مکتب وحی، کاملاً امری طبیعی و عادی است این ایراد و اشکال، زمانی غیر عادی جلوه میکند که انسان مؤمنی که به قدرت و حکمت و عظمت پروردگار خالق منان، معتقد است و ایمان دارد چنین دلهره و ترسی را در دل خود جا داده باشد بنابراین اگر مؤمنی در ایمانش به خدا، صادق و خود را کاملاً او واگذار کرده باشد مجالی برای جولان ترس از غیر خدا، باقی نخواهد ماند.
پینوشتها:
1. نهج الفصاحة؛ حدیث 201
2. أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو ما یقابل الأمن. (التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، 3/16)
3. الفرق بین الخوف و الحزن أن الخَوْفُ من المتوقع و الحزن على الواقع. (مجمع البحرین، 5/58)
4. التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، 3/161
5. «الخوف» من مقام الله، جاء بمعنى الخوف من مواقف یوم القیامة و الحضور أمام الله للحساب، أو أنّها بمعنى الخوف من المقام العلمی للّه و مراقبته المستمرّة لکلّ البشر. (الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، 17/418)
6. صفات الشیعة، صفحه 36
7. سوره الرحمن، آیه 46
8. معانی الأخبار، النص، صفحه 261
کتابنامه:
1. قرآن کریم
2. ابن بابویه، محمد بن على؛ (1362) صفات الشیعة، انتشارات أعلمى، چاپ اوّل.
3. ابن بابویه، محمد بن على؛ (1403ق.) معانی الأخبار، محقق: على اکبر غفارى، قُم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اوّل.
4. پاینده، ابو القاسم؛ (1363) نهج الفصاحة، تهران، انتشارات دنیاى دانش، چاپ چهارم.
5. طریحى، فخر الدین بن محمد؛ (1375) مجمع البحرین، محقق: احمد حسینى اشکورى، تهران، انتشارات مرتضویی، چاپ سوم.
6. مصطفوی، حسن؛ (1430ق) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت ـ قاهره ـ لندن، انتشارات دار الکتب العلمیة- مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، چاپ سوم.
7. مکارم شیرازى، ناصر؛ (1421ق) الأمثل فى تفسیر کتاب الله المنزل، قُم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیهماالسلام، چاپ اوّل.